Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги дарсликнинг янги нашри устоз Ўзбекистонда хизмат кўрсатган Фан ва теҳника арбоби профессор

Характернинг физиологик асослари
Юқорида кўриб ўтганимиздек, киши темпераменти унинг характери таркибига киради, шу сабабли ҳам характернинг физиологик асоси нерв системасининг типидан иборат.
Ижтимоий муҳитнинг таъсири, тарбия ва меҳнат фаолияти жараёнида киши характерини таркиб топишида, шубҳасиз унинг нерв системасида ҳам ўзгаришлар юз беради. Бундай ўзгаришлар нерв системасининг пластиклик деб аталувчи хусусиятига кўра юзага келади.
Характер хислатлари шахснинг кейин ҳосил қилинадиган ва мустаҳкамланиб қоладиган хусусиятлари бўлганлиги туфайли, характернинг физиологик асоси ҳам индивидуал ҳаёт жараёнида нерв системасининг ўзгарган хусусиятларидан иборат.
Ҳайвон нерв фаолияти типларини анализ қилиб И.П.Павлов бундай деб ёзади:
«Тип ҳайвон нерв фаолиятининг туғма конституцион тури - генотипдир. Лекин ҳайвон туғилганидан бошлаб ташқи шароитнинг ғоят хилма-хил таъсирларига дуч келади ва бунга муайян фаолиятлари орқали у муқаррар жавоб бериши лозим бўладики, кўпинча, бу фаолиятлар мустаҳкамланиб, ниҳоят бутун ҳаёти охиригача сақланиб қолади, шу сабабли ҳайвоннинг батамом таркиб топган нерв фаолияти типга оид белгилар билан ташқи муҳит таъсири остида ҳосил бўлган ўзгаришларнинг қотишмасидир – фенотип, харак­тердир».
И.П.Павлов ўзгарувчан нерв системаси типини катта мия ярим шарлари пўстининг системалилик иши билан ва нерв жараёнларининг таркиб топган, мувозанатли системасидан иборат бўлган динамик стереотип билан боғлайди.
Стереотип шахсдаги мустаҳкам одат бўлиб қолган хусусиятларнинг, жумладан, характер хислатларининг ҳам нерв-физиологик асосидир.
Характернинг нерв физиологик асосини тушуниш учун И.П.Павловнинг иккинчи сигнал системасидаги таълимоти катта аҳамиятга эгадир. Иккинчи сигнал системаси нутқ ва тафаккурнинг физиологик асоси бўлиши билан бирга киши ҳулқини ҳам идора қилади.
«Нормал ўсган одамда деб ёзади И.П.Павлов, - иккин­чи сигнал системаси одам ҳулқининг олий бошқарувчисидир». Характернинг физиологик асоси тўғрисида гапирганда барча характер хислатлари гўё фақат нерв система типи хусусиятлари билангина белгиланади деб тушуниш ярамайди албатта.
Характернинг физиологик асоси характернинг мазмунини ташкил қиладиган сифатларни, чунончи, ижтимоий маслак, мардлик, ўз бурчига садоқатли бўлишларни ўз ичига олмайди ва ололмайди ҳам албатта. Характер психологиясининг мазмуни ўзининг келиб чиқиши жиҳатидан ижтимоий категориядир; психология характернинг мазмунини ташкил қилган томонларини ёритишлиги туфайли, у ижтимоий фанлар қаторига киради,