Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги а.ҚОдирий номидаги жиззах давлат

1-soatlik dars uchun 

№  Darsning 

borishi 

Darsning maqsadi 

Metod 

Vaqt 

1 

Tashkiliy 

qism 

1.O‘quvchilar  bilan  salomlashish  va  

sinfni darsga xozirlash 

 

2-3 

minut 

2 

Vazifani 

tekshirish 

(utgan 

mavzu 

O‘quvchilarga  kartochka  va  test 

topshiriqlari 

tarkatib 

chiqish 

va 

javoblarini  tinglash.  O‘quvchilarni 

qo‘shimcha  mulohazalarga  chorlash. 

Kartochka 

va 

test 

topshiriqlar

i 

10-12  

minut 

---

 

76 

bo‘yicha) 

O‘tgan mavzuni mustahkamlash. 

3 

Yangi 

material 

bayoni 

Tayyorlab  kelingan  konspekt  asosida 

yangi mavzu haqida ma‘lumot berish. 

Tekst 

15-18 

minut 

4 

Mustaxkam

lash, 

takrorlash 

Arab xalifaligiga oid-nomli klaster 

tuzish. 

A.Klaster. 

Xalifalikning yoyilishi, bosqichlari. 

B.Viyen diogrammasi. 

Arab-musulmon madaniyatining 

vujudga kelishi, madaniyatning      

ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o‘rni 

V.Savol. 

Savol guruxga umumiy tarzda beriladi? 

Masalan: 

Xalifalik qaysi mamlakatlarda keng 

tarqalgan? 

Xalifalikning asosiy maqsadi? 

a)Klaster 

b)Viyen 

Diagramma

si. 

v)Savol-

javob 

 

 

Viyen 

diagramma

si 

 

 

Savol 

7-9 

minut 

5 

Darsni 

yakunlash 

va baholash 

Dars maqsadini yana bir bor eslatish va 

unga qanchalik erishganlikni 

o‘quvchilar bilan birgalikda  aniqlash 

o‘quvchilarning mavzu bo‘yicha 

savollariga javob berish faol 

qatnashgan  o‘quvchilarni tilga olish va 

baholash. 

 

 

6 

Uyga 

vazifa 

Yangi mavzuni o‘rnagib savollarga 

javob topib mukammal va puxta  

tayyorlanib kelish hamda qo‘shimcha 

ma‘lumotlar topib kelish. 

 

2-3 

minut 

 

---

 

77 

Xulosa 

Bizga  ma`lumki,  Islom  dinining  Movarounnahrga  kirib  kelishi    Markaziy 

Osiyoning VIIIasrda  arablar tomonidan istilo etilishi bilan bog`liq. Arab xalifaligi 

deb  nom  olgan  bu  nulkan  imperiya    tarkibiga  Markaziy  Osiyodan  tashqari  yaqin 

va O`rta sharq mamlakatlari, Arabiston yarim oroli, shimoliy Afrika, Ispaniya va 

Kavkazorti  davlat5lari  kirar  edi.  Xalifalikning  rasmiy  tili  hisoblangan  arab  tili, 

uning  tarkibiga  kirgan  barcha  xalqlar  uchun  o`zaro  muomala  vositasiga  aylandi. 

Natijada  ushbu  til  yordamida  turli  xalqlar  bir  birlarining  fan  va  madaniyat 

yodgorliklari  bilan  tanishdilarva  bu  sohalardagi  yutuqlarini  o`zaro  barham 

ko`rdilar. 

             Biz  ushbu  BMIda  Arab-musulmon  madaniyatining  jahon  tarixida  tutgan 

o`rni xususida bir muncha kengroq to`xtalishga harakat5 qildik. 

IX-XI  asrlarda  musulmon-madaniyatida  umumiy  madaniy  yuksalish 

Movarounnahr va Xuroson olimlari ijodida o`zining yuqori cho`qqisiga ko`tarildi. 

Ellinistik  davrning  oxirlarida  fan  va  madaniyat  markazi  Misrning  Iskandariya 

shahri  deb  hisoblangan  bo`lsa,  IX-XI  asrlarda  esa,  musulmon  madaniyatining, 

―oltin davri‖ bo`lmish fan va madaniyat rivoji Xuroson hamda Amudaryo ortidagi 

o`lka –Movarounnahyr (Markaziy Osiyo) hududiga ko`chib o`tdi.  

IX  asrga kelib  Islom  dini  bilan bevosita bog`liq  bo`lgan  hadis, tafsir, fiqh, 

kalom kabi ilmlar ham jadallik kabi rivojlana bordi. Markaziy Osiyo olimlarining 

bu  sohalarda  qoldirgan  ilmiy  merosi  hozirga  qadar  ham  eng  ishonchli  ilmiy 

manbalardan hisoblanadi. Yuqorida aytganimizdek, Islomning Markaziy Osiyoga 

tarqalishi  tufayli  bu  yerda  juda  ko‘p  mahalliy  Islom  olimlari-hadisshunos 

(muhaddis),  Qur‘on  tafsirshunoslari  (mufassir)  va  Islom  dini  qonun-qoidalari, 

yo‘l-yo‘riqlari  bilan  shug‘ullanuvchi  yuzlab  mashhur,  Islom  dunyosi  tan  olgan 

olimlar yetishib chiqdilar. Bular Islom dini borasida jahon faniga o‘zlarining ulkan 

hissalarini qo‘shib ketdilar. Ularning asarlari hozirgacha Islom dini hukmron yoki 

xalqi  shu  dinni  qabul  qilgan  davlatlardagi  diniy  madrasa  va  institutlarda  asosiy 

---

 

78 

qo‘llanma sifatida o‘qitilib kelmoqsa. Ular Markaziy Osiyo shuhratini musulmon 

dunyosi miqyosiga ko‘targan mashhur olimlardir. 

Ayni  paytda  fikrimizning  mantiqiy  yakuni  sifatida  Prezident  Islom 

Karimovning  quyidsagi so`zlarini keltirib  o`tmoq  joiz:  ―Bir  haqiqatni  barchamiz 

eslab  olishimiz  zarur.  O`zbek  zaminida  asrlar  davomida  fan  va  madaniyatning 

turli sohalarida buyuk is`tedodlarning parvarish topgani bejiz emas,albatta. 

Jamiyat  taraqqiyotidagi  har  qanday  o`zgarishlar,  yangiliklar,  ayniqsa, 

insoniyat  rivojiga  katta  turtki  beradigan  jarayonlar,  kashfiyotlar  o`z-o`zidan  yuz 

bermaydi. 

Buning  uchun,  avvalo,  asriy  an`analar,  tegishli  shart-sharoit,  tafakkur 

maktabi,  madaniy  ma`naviy  muhim  mavjud  bo`lmog`i  kerak.  Millatning 

tabiyatida,  kamida,  nasl-nasabiga  ezgulik  va  ma`rifat  sari  intilish  mafkurasi  va 

qonuniyat jo`sh urishi lozim‖.

34

  

Arabiston  yarimorolining  ayrim  tumanlarida  yahudiylar  va  xristianlarning 

yashaganligi  tarixdan  ma'lum.  Shu  bois  yahudiylik  Yaman  arablari  o'rtasida 

qadimdan  keng  tarqalgan.  Yahudiylikka  e'tiqod  qiluvchi  qabilalar  markaziy  va 

g'arbiy  Arabistonning  ayrim  vohalarida  ham  bo'lgan.  Xristian  dini  esa  asosan 

yarimorolning  shimoliy  qismida  Shorn  yurti,  Falastin,  Mesopotamiyada 

yashaydigan arab qabilalarining ba'zilari o'rtasida tarqalgan edi. 

Movarounnahr  hududida  yashagan  ajdodlarimiz  ijtimoiy-siyosiy,  iqtisodiy 

va  madaniy  taraqqiyotda  sahroyi  arablarga  qaraganda  anchagina  oldinda  edilar. 

Nima  sababdan  ularni  arab  istilochilari  nisbatan  tez  va  oson  bosib  ololdilar? 

Buning  sabablari  —  birinchidan,  o'lka  xalqlari  o'rtasida  ijtimoiy-iqtisodiy  va 

siyosiy  birlikning  bo'lmaganligi  va  tarqoqlikning  mavjudligidir.  Arablar 

Movarounnahr yerlariga bostirib kelgan paytda o'lkada bir-biriga dushman bo'lgan 

15  dan  ortiq  kichik-kichik  feodal  davlatchalar  bor  edi.  Bu  holdan  arablar  ustalik 

bilan foydalandilar. 

                                                 

34

 Karimov I.A. Axmad al-Farg`oniy haykomining ochilishiga bag`ishlangan marosida so`zlangan nutq. Biz  

   kelajagimizni o`z qo`limiz bilan quramiz. T. ―O`zbekiston‖, 1999, 189-bet. 

---

 

79 

Diniy mazhablar, falsafiy ta‘limotlar bilimdoni   Shahrizuriy   bunday deb 

yozadi:  "Falsafa -   bu buzilish   va   aqlsizlik manbaidir, oqyalik va adashishiiing 

asosidir,  dindan  chiqaradigan  va  bid‘atga  yuz  tutiladigan  joydir.  Mantiq  esa 

falsafa     ostonasidir, yomonlik      ostonasi yomonlikdir

35

.  Shuning  uchun  ham uni 

o‘rganish  va  undan  ta‘lim  berishga  qozikalom  tomonidan  ruxsat  yo‘q.  Mantiq 

so‘zlaridan  shariat  asoslarini  o‘rganishda  foydalanish  esa  kechirib  bo‘lmaydigan 

qabihlikdir...  Sulton  musulmonlarni  bu  shaytonlarning  yomonligidan  himoya 

qilishi,  ularni  maktablardan  chetlashtirishi,  surgun  qilishi,  ularning  hunari  bilan 

kimki  shug‘ullansa,  ja‘zolashi  kerak,  agarda  kimda-kim  faylasuflar  aqidalariga 

ochiqdan-ochiq  e‘tiqod  qilsa,  ularni  o‘ldirish  yoki  bo‘ysinishga  majbur  qilish 

kerak,  toki  ularning  fanlaridan  asar  qolmasin".  Shu  davrlardan  boshlab,  xalifalik 

markaziy nohiyalaridagi madaniyat, ilm-fan, falsafa, dunyoviy adabiyot va san‘at 

ahli,  me‘morlar,  muxandislar,  hattotlar,  hunarmandlar  toxiriylar,  safforiylar, 

somoniylar hukmronlik qilayotgan Movarounnahr,   Xuroson   va Eronga ko‘cha 

boshladilar. 

O‘rta  asr  manbalaridagi  ba‘zi  ma‘lumotlar  «Bayt  al-hikma»  Xorun  ar-

Rashid davrida ta‘sis etilgan, degan xulosaga kelishga asos bo‘ldi. Jumladan, Ibn 

an-Nadim o‘zining «al-Fixrist» kitobida vazir Saxl ibn Horun, astrolog Abu Saxl 

al-Fadl  ibn  Navbaxt  va  nusxa  ko‘chiruvchi  A‘lon  ash-Shu‘uvbiylar  haqida  so‘z 

yuritar ekan, ularni Xorun ar-Rashidning «Bayt al-hikma»sida faoliyat ko‘rsatgan, 

deb ma‘lumot beradi.  

Umuman,  Xorun  ar-Rashid  davrida  «Bayt  al-hikma»  turli  adabiyotlar 

saqlanadigan maskandan tarjima va tadqiqotlar olib boriladigan markazga aylandi. 

U yerga kelgan taniqli ulamolar, tadqiqotchilar nafaqat turli mavzulardagi kitoblar 

bilan tanishish, balki ularni mutolaa qilish imkoniyatiga ham ega edilar. Bu davrda 

tarjima  ishlariga  bo‘lgan  ahamiyat  bag‘oyat  ortib,  «Bayt  al-hikma»dagi  asarlar 

soni yanada ko‘paydi. 

                                                 

35

 Абдуқодир Зоҳидий. ―Ўрта аср араб-мусулмон маданияти‖. 13-бет. 

---

 

80 

Xulosa  shuki,  Markaziy  Osiyo  fani  tarixiga  oid  kelajakda  biz  amalga 

oshirishimiz  lozim  bo`lgan  tadqiqotlar  o`z  zamin  ilmiy  merosining  hali 

o`rganilmaganligi qirralarini ochilishiga imkon yaratadi. 

 

 

 

---

 

81