ABBOSIYLAR XALIFALIGI (750-1258).
Besh yuz yil hukm
surgan arab xalifalari sulolasi. Bu sulolaga Muhammad (s.a.v) amakisi
avlodlaridan Abulabbos as-Saffoh asos solgan (hukmdorlik davri 749—754).
Bularning hukmronligi davrida arablar davlatni boshqarishda ikkinchi o‘ringa
suriladilar, ularning xalifalikdagi irqiy va harbiy ustunligaga barham berildi.
Davlatni boshqarishda ularning soni ham kamayib boradi. Xalifa al-Mansur
davrida (754—773) abbosiylar xalifaligi ancha mustahkamlandi, poytaxt
Damashqdan Bag‘dodga ko‘chirildi. Bag‘dod bu davrda yirik savdo-sotiq va
madaniyat markazi bo‘lib, G‘arb bilan Sharq o‘rtasida vositachilik rolini
o‘ynagan, xalifalikda savdo aloqalari va iqtisodiy mu-nosabatlarni rivojlantirishga,
madaniy hayotning yuksalishiga ta‘sir ko‘rsatgan. Shuning uchun abbosiylar
hukmronligi davri Bag‘dod xalifaligi deb ham yuritiladi.
As-Saffoxdan keyingi xalifalar al-Maxdiy (775— 785), Horun ar-Rashid
(786-809), al-Amin (809-813), al-Ma‘mun (813—833), Muьtasim (833—841) va
22
boshqalar davrida arab xalifaligi markazlashgan qudratli davlatga aylandi, unda
feodal munosabatlar rivojlandi. Abbosiy xalifaligi juda katta hududga ega bo‘lib,
unga Yaqin va O‘rta Sharq, Shimoliy Afrika davlatlari kirgan. Xalifalikda feodal
zulm kuchayishi tufayli bir necha bor xalq qo‘zg‘alonlari ham bo‘lgan (mas.:
Bobak, Muqanno, Sumbod, Mug‘ rahbarligadagi qo‘zg‘alonlar, zinniylar
qo‘zg‘aloni kabilar).
IX asr ikkinchi yarmidan boshlab abbosiylar xalifaligining markazlashgan
hokimiyati zaiflasha bo rib, uning tarkibida bir necha mustaqil davlatlar vujudga
kela boshladi. Mas.: Afrikada ag‘labiylar davlati, Xuroson va Movarounnahrda
somoniylar davlati, 945 yili Erondagi buvayhiylar Bag‘dodni egallab, abbosiylarni
siyosiy hokimiyatdan chetlatdilar, fors tilida so‘zlashuvchi aholidan iborat katta
hudud mustaqillikka erishdi.
Bu vaqtda Shimoliy Afrika va keyinchalik Misrda fotimiylar xalifaligi
hukm surdi (909—1171). Bular o‘zlarini Muhammadning (s.a.v) qizi Fotima
avlodlaridan deb hisoblaydilar. Fotima musulmonlar, ayniqsa, shiy‘alar tomonidan
muqaddas ayol sifatida sanalib, unga sig‘inadilar. Shunday qilib, qudratli
abbosiylar xalifaligi parchalanib keta boshladi. Eng so‘nggi xalifa Mu‘tasim
mo‘g‘ullar xoni Xulogu tomonidan 1258 yili qatl etildi. Mana shunday qilib
abbosiylar xalifaligi besh asr va umuman Muhammad (s.a.v.) payg‘ambardan
keyin tashkil topgan arab xalifaligi 626 yil hukm surdi. Arab xalifaligi Arabiston
yarimoroli, Yaqin va O‘rta Sharq, Shimoliy Afrika, Ispaniya, Markaziy Osiyo va
Kavkazortini o‘z ichiga olgan yirik feodal davlat edi.
Abbosiylar xalifaligi tugatilishi Islom dini taraqqiyotiga ta‘sir etmadi. Bu
din dunyodagi yirik din sifatida tobora o‘z doirasini kengaytirib bordi. Islom joriy
qilingan hududlarda tashkil bo‘lgan davlat boshliqlari shu din qonun-qoidalariga
rioya qilib, uning ta‘limotlaridan chetga chiqmadilar. Lekin din bayrog‘i ostida
o‘z yovuz niyatlarini amalga oshirgan, bosqinchilik urushlari olib borgan
hukmdorlar ham kam bo‘lmagan.
23
Muhammad alayhissalom nasroniy yil hisobida 632-yil (hijriy yil hisobida
10-yili) 25-mayda o'z uylarida vafot etadilar. Payg'ambarimiz vafotidan so'ng u
kishining ishonchli noiblari yoki o'rinbosarlari (arabcha xalifalar) davlatni
boshqarganlar. Ana shu tariqa tarixda «arab xalifaligi» paydo bo'lgan. Islom
musulmonlarida asosan ilk to'rt xalifa alohida ahamiyatga ega. Bular — Abu Bakr
Siddiq (632-634), Hazrati Umar (634-644), Hazrati Usmon (644-656) va Hazrati
Ali (656-661). So'ng xalifalik 661-750-yillarda ummaviylar sulolasiga o'tgan. Bu
sulolaga Muoviya bin Abu Sufyon (661-680) asos solgan. Ummaviylardan so'ng
xalifalik taxti Abbosiylar (750-1258) sulolasi qo'liga o'tgan. Bu sulolaning
asoschisi Muhammad alayhissalomning amakilari avlodlaridan Abul Abbos As-
Saffoh (750-754) edi.
Muhammad alayhissalom ishining davomchilari bo'lgan xalifalar davrida
islom g'oyasi yangidan yangi davlatlar va hududlarga tarqaldi. Bu din qisqa
muddat ichida VI-VIII asrlarda Shimoliy Afrika, Shom yurti, Falastin, Iroq, Eron
va O'rta Osiyo hududlariga tarqaldi. IX-XV asrlarda esa islom Xitoy
chegaralaridan Farangiston janubigacha, Hindiston yerlaridan to Qizil O'rdagacha
cho'zilgan hududlarni qamrab olib tantana qildi
10
.
VII asrning o'rtalarida arablar sosoniylar Eronini istilo qilishni tugallab,
Xurosonning g'arbiy chekka qismini xalifa tayinlaydigan noib - amir
boshchiligidagi noiblikka aylantirdilar. VII asrning ikkinchi yarmida islomda ro'y
bergan dastlabki ixtiloflar natijasida uchta yo'nalish paydo bo'ldi: sunniylar va
shialar. Sunniylik eng asosiy yo'nalish bo'lib, dunyodagi barcha musulmonlarning
90 foizini birlashtiradi. Sunniylar Qur'on bilan birga Sunnaga (Qur'ondan keyin
uni to'ldiruvchi hadislar manbayi, islom ilohiyoti va shariat asoslari) ham e'tiqod
qiladilar. Unda Muhammad alayhissalom bilan birga Abu Bakr, Umar, Usmon va
Hazrat Alini e'tirof etiladi.
Shialar, asosan Eron va Iroqda tarqalgan yo'nalish bo'lib, doimo sunniylikka
qarshi yo'nalishdadir. O'n foizga yaqin musulmonlarni o'z atrofiga uyushtirgan
10
R.Shamsutdinov, Sh.Karimov. Vatan tarixi. T., ―Sharq‖, 2010, 131-bet.
24
shialar Muhammad alayhissalomdan so'ng payg'ambar sifatida faqat Hazrat Alini
va uning avlodlaridan bo'lgan o'n ikki imomni tan oladilar, xolos.
O'rta Osiyoning qulay va go'zal tabiiy iqlim va sharoiti hamda behisob
boyliklari hamisha arablarning diqqat-e'tiborini o'ziga tortib kelgan.
Arablarning O'rta Osiyoga dastlabki yurishlari Ubaydulloh ibn Ziyod
boshchiligida 651-yilda Marvni ishg'ol etish bilan boshlandi. Arablar
Amudaryodan shimolda joylashgan yerlarga «Movarounnahr», ya'ni, «daryoning
ortidagi yerlar», deb nom berishadi. 652-yilda arablar Balx shahri va
Chag'aniyonni egallashga muvaffaq bo'ldilar. Bu esa ilk bor Movarounnahrni
egallash edi. 654-yilda Sug'ddagi Maymurg' qal'asiga arablarning birinchi hujumi
bo'ldi. 657-yilda arablar Chog'aniyonga qayta yurish qilib, eftaliylarga kuchli
zarbalar berdilar.
Arablar bosqini arafasida Movarounnahr hududida 15 dan ortiq kichik-
kichik mulklar bo'lib, ular o'zaro urushlar olib borar edilar. Bu hoi arablar
tomonidan O'rta Osiyo yerlarini bosib olishni tezlashtirdi. Arab bosqini ikki
bosqichda olib borildi. Birinchi bosqich 705-yilgacha bo'lgan davrni o'z ichiga
oladi. Bu davrda arablar Movarounnahr hududiga vaqti-vaqti bilan hujumlar
uyushtirib turdilar, mamlakat boyliklarini taladilar, ko'plab odamlarni qui qilib, o'z
yurtlariga olib ketdilar va o'lkani bosib olish maqsadida harbiy ma'lumotlar
to'plash bilan shug'ullanganlar.
O'rta Osiyo yerlariga birinchi bor lashkar tortib kelgan hukmdor Ziyod ibn
Abu Sufyondir. U 667-yilda Amudaryo bo'ylarigacha keladi. Marvni egallab katta
boylik va o'ljalar olib yurtiga qaytib ketadi. 673-yilda Ziyodning o'g'li Ubaydulloh
Ziyod yana Buxoroga qo'shin tortib keladi. U Boyqand va Romiton yerlarini
egallaydi. Bu davrda Buxoro taxtini malika Xotun boshqarar edi. U Buxoro
hukmdori bevaqt olamdan o'tgan Bidun Buxorxudotning bevasi bo'lib, o'g'li
Tog'shoda yosh bo'lganligidan davlatni o'zi boshqarmoqda edi. Xotun oqila va
tadbirkor bo'lganligidan aholi qirg'in bo'lmasligi va mamlakatni vayronalikdan
saqlab qolish maqsadlarini ko'zlab Ubaydulloh bilan sulh bitimi tuzadi va
25
arablarga har yili bir million dirham tovon to'lab turish majburiyatini oladi.
Chunki kuchlar teng emas edi, yordamga chaqirilgan turk lashkarlari ham
vaziyatni biror-bir darajada o'zgartira olmasdi. Arablar buxoroliklardan to'rt ming
kishini asir qilib oldilar, juda ko'plab boylik — xazina, qurollar, kiyimlar, oltin,
kumush narsalarni o'ljaga tushirdilar. Ular podsho xotinning bir poy etigi va
paypog'ini ham topib oladilar. Tilla ishlatilib, har xil qimmatbaho toshlar bilan
bezatilib tayyorlangan etik va paypoq sahroyi arablarni juda ham hayratga solgan.
Bu etik va paypoq ikki yuz ming dirhamga baholangan
11
.
O'rta Osiyoning boyliklari mol-dunyoga o'ch arab sahroyilarining tinchligi
va farog'atini buzgan edi. Har ikki o'rtada shartnoma— bitim tuzilgan bo'lsada,
Ubaydulloh o'rniga Xuroson amiri etib tayinlangan Said ibn Usmon 675-yil 25-
noyabrdan 676-yil 13-noyabrgacha Buxoro ustiga qo'shin tortadi. U juda ko'p
hiyla-nayranglar ishlatib, Buxoro va unga yordamga kelgan Sug'diyona, Kesh,
Nasaf qo'shinlarini tor-mor keltirdi. Buxoro podshosi Xotun Ibn Usmonning talabi
bilan uning huzuriga borishga majbur bo'ldi va juda ko'p o'lponlar to'lab, shahzoda
va asilzodalardan 80 kishini garovga berdi. Shundan so'ng arablar Movarounnahr
va uning poytaxti Samarqandga yurish qildilar. Ular bu joylarni egallab juda ko'p
boyliklarni qo'lga kiritdilar va samarqandliklardan 30 ming kishini asirlikka
oldilar. Yozma manbalarda Sa'id ibn Usmon bilan Movarounnahrga kelgan ko'p
ming kishilik arab qo'shinlari qatorida Muhammadning avlodlaridan Qusam ibn
Abbos ham bo'lgan, (Tarixchi Abu Tohir Xojaning ma'lumotiga qaraganda Abbos
o'g'li Qusam Abbos ibn Abdulmutallib ibn Hoshim al-Qarshi al Hoshimiy
Muhammad payg'ambarning amakisi). Sa'id ibn Usmon Buxoro va Samarqanddan
qo'lga olgan o'ljalarni Qusam ibn Abbosga ko'rsatib: «Bu o'ljalardan har kishiga
bir hissa, senga esa ming hissa beraman», deganda Qusam ibn Abbos shariat
buyurganidan bir hissa ham ortig'ini olmayman, degan ekan. Qusamning taqdiri
to'g'risida turlicha ma'lumotlar bor. Ba'zilar uni Samarqandda o'ldirilgan desalar,
yana ba'zi birovlar u Marvda vafot etgan deb isbotlaydilar. Lekin nima bo'lganda
11
Vatan tarixi. T., ―Sharq‖, 2010, 135-bet.
26
ham Narshaxiyning «Buxoro tarixi»da yozilishicha Samarqanddagi Shohizinda
maqbarasi shu shaxs nomi bilan bog'liqdir. Sa'id ibn Usmon garovga olingan
buxorolik shahzodalarni Marvga qaytishda ozod qilishga so'z bergan edi. Lekin u
va'dasida turmaydi va shahzodalarni aldab Madinagacha olib borib, ularni barcha
zarbof kiyimlarini yechib olib qullarga aylantiradi. Erkparvar buxoroliklar bunday
haqorat va pastkashlikka chiday olmasdan Sa'id ibn Usmon saroyiga bostirib
kiradilar va avval uni, so'ngra o'zlarini o'ldiradilar.
Xuroson amirligiga Muslim ibn Ziyod ibn Abiyx tayinlanadi. U ham o'z
faoliyatini Buxoroga yurishdan boshlaydi. Buxoro hukmdori har galgidek yana
turklarga va sug'dlar hokimi Tarxun(turkcha ,,tarxon``degan unvondan kelib
chiqqan)ga yordam so'rab murojaat qiladi. Biroq bu safar ham musulmon
arablarning qo'li baland keladi. Juda ko'p boyliklar o'lja olinadi. Har bir arab
askariga 10 ming dirhamdan o'lja ulashib beriladi. Xotun bilan Muslim ibn Ziyod
o'rtasida sulh tuziladi. Arablar Marvga qaytadilar. Ammo bu qaytish mol-dunyo
va boylikka yuz tuban ketgan sahroyi arablarning oxirgi qaytishi emas edi.
704-yilda Xuroson taxtiga Qutayba Ibn Muslim o'tiradi va Xurosonni
batamom o'ziga bo'ysundiradi. Ana shu davrdan e'tiboran arab bosqinchilari
tomonidan Movarounnahrni zabt etishning ikkinchi davri boshlanadi. Endi ular
O'rta Osiyoni batamom bosib olishga qaror qiladilar. Qutayba ibn Muslimning
705-yilda ushbu maqsad yo'lidagi Axorun va Shuman (Surxon va Kofirxon
oralig'idagi yerlar) hududlariga uyushtirgan birinchi yurishi muvaffaqiyatsiz
yakunlanadi. Tarixchi Narshaxiyning ma'lumotiga qaraganda Qutayba katta
tayyorgarlikdan so'ng «sakson sakkizinchi yili (12-dekabr, 706-30-noyabr, 707)
Jayhun daryosidan o'tadi. Baykand aholisi bundan xabardor bo'lib, Baykandni
juda mustahkam hisor bilan o'raydilar, qadimgi vaqtlarda Baykandni shoriston
deganlar va mustahkamligidan, uni «jez shahar» deb ataganlar («Buxoro tarixi»,
120-bet). Musulmonlar qattiq va shiddatli janglardan so'ng bu shaharni
egallaydilar. Ikki o'rtada sulh tuziladi. Qutayba Baykand shahrida amir qilib
Varqo ibn Nasr Bohiliyni tayinlab, o'zi Buxoro tomon ilgari yurishni davom
27
ettiradi. Baykandda hukmron bo'lib qolgan Varqo shahar xalqiga jabr va zulm
o'tkazadi, axloqiy buzuq ishlar bilan shug'ullanadi. Bunga javoban shahar
fuqarolari qo'zg'olon ko'taradilar. Qutayba bu xabarni eshitib, tezda orqasiga
qaytadi va qo'zg'olonni shafqatsizlik bilan bostiradi. Uning buying'i bilan arab
sahroyilari shaharni talaydilar va xarob qiladilar. Rivoyat qilishlaricha, Qutayba
Baykandni fath qilganda bir butxonadan og'irligi to'rt yuz dirham (bir dirham —
3,186 gr.) keladigan bitta kumush but, ko'plab kumush jomlar, har bin kabutar
tuxumidek keladigan marvaridlar topiladi. O'lja olingan barcha boyliklarni
tarozida tortganlarida bir yuz ellik ming misqolni (I misqol — 4,240 gr) tashkil
etadi. Xalqdan talab olingan barcha oltin va kumushlarni sovg'a o'laroq Hajjojga
yuborganlarida u Qutaybaga xat yozib, minnatdorchilik bildirgan va «...Xudo
senga barakat bersin!» degan
12
.
Qutayba Baykandni batamom o'ziga tobe etgach, uning atrofidagi barcha
qishloqlarni ham egallaydi va 707-yilda Kesh, Naxshabni fath qiladi. 708 (90)-
yilda Vardan (hozirgi Vardonze) ustiga yurishga tayyorgarlik ko'rayotganda
kutilmagan qarshilikka duch keladi. Turk xonlari Qutaybaga qarshi ittifoq tuzib
Torob, Xunbun va Ramiton oralig'ida uni ko'p lashkar bilan o'rab oladilar
13
. Xitoy
podshosining jiyani Ko'rmag'onun ham bu ittifoqqa qo'shiladi. Natijada Qutayba
og'ir ahvolga tushib qoladi. Qutaybaning yaqin kishilaridan bo'lgan Xayyoni
Nabatiy ishlab chiqqan reja asosida musulmon arablar og'ir vaziyatdan eson-omon
qutuladilar.
Marvda biroz muddat dam olib, 709 (91)-yilda Narshaxiy bergan
ma'lumotlarga qaraganda Iroq va Xurosondan yordam kuchlari olib Buxoro ustiga
yurish boshlaydilar. Bu Qutaybaning to'rtinchi safar Buxoro ustiga lashkar tortib
kelishi edi. Buxoro aholisi har safar islom lashkari kelganda musulmon bo'lar,
qaytib ketgach esa dindan chiqar edi. Bu paytda Xotun juda qarib qolgan edi,
davlatni endi uning o'gli Tog'shoda boshqarardi. Qutayba qattiq jangdan so'ng
12
R.Shamsutdinov, Sh.Karimov. Vatan tarixi. T., ―Sharq‖, 2010, 135-bet.
13
O‘sha joyda.
28
Buxoroni egallaydi. Tog'shoda islom dinini qabul qilgach, Qutayba uni Buxoro
taxtida hukmron sifatida qoldiradi. Tog'shoda o'ttiz ikki yil Buxoroni boshqaradi.
Tog'shoda islom dinini qabul qilgandan keyin tug'ilgan farzandiga Qutaybaga
bo'lgan hurmat va e'tiqodi ramzi sifatida Qutayba deb ism qo'yadi. Qutayba
otasidan so'ng Buxoro taxtiga o'tiradi. U Abu Muslim davrida dindan qaytadi. Shu
bois Abu Muslim Qutayba ibn Tog'shodani o'ldiradi. Qutaybaning serdaromad va
g'allakor yerlari uning birodari Bunyod ibn Tog'shodaga beriladi. Bu yerlar Ismoil
Somoniy davriga qadar Bunyod hukmronligi ostida bo'ldi. Qutayba ibn Muslim
shimoliy sharq tomon g'olibona bosqinchilik yurishlarini davom ettirdi. U 710-
yilda Shuman, Nasaf, Keshni zabt etadi. 711-yilda aka-uka Chag'on va Hurzod
janjalidan foydalanib Xorazmni bosib oladi. Shundan so'ng Qutayba endi asosiy
zarbani kuchli raqib, lekin laqma siyosatdon Sug'd hokimi Tarxunga qarshi
qaratadi. O'rtada tuzilgan sulh shartnomasiga qaramasdan; o'zaro kelishuv asosida
Samarqanddagi masjid qurilishini tezlashtirish bahonasida shaharga g'isht
teruvchilar o'rniga 4000 qurollangan arab kiritiladi. Shahar talanib, aholi xarob
qilinadi. Tarxun ham qatl etiladi. Sosoniylarning eng so'nggisi Yazdigarning qizi
ham asir olinadi va u xalifa Validga yuboriladi. Samarqandda qo'lga olingan oltin
butlar va ularning jihozlari 50 ming misqolni tashkil etadi. Samarqandni
egallashda 300 ta devorbuzar moslamalar ishlatilib, arablar Samarqandni batamom
vayron etadilar. Nihoyat Samarqandning yangi hokimi G'urak (709-738) bilan
Qutayba o'rtasida sulh bitimi imzolanib, bu bitimga ko'ra u arablarga yiliga 200
ming dirham to von to'lashi kerak bo'ladi. Yana arablarga 30 ming sog'lom kishini
qui o'rnida berish sharti ham bor edi. Shartnomaga asosan shahar markazi
arablarga bo'shatib beriladi. Qutayba u yerda masjid qurdiradi (Afrosiyobda).
713-715-yillarda u Toshkent, Ho'qand, Turkiston Chini (Sharqiy Turkiston)
yerlarini to Qashg'argacha bo'lgan yerlarni egallaydi. Ana shu tariqa Qutayba ibn
Muslim O'rta Osiyo yerlarini zabt etib, Xitoy hududigacha cho'zilgan o'lkada
yashayotgan xalqlarni islom diniga kiritadi.
29
Farg'ona orqali Qutayba Marvga yo'l oladi. Marvda xalifa Valid vafot etgan
bo'lib, xalifalik taxtiga uning raqibi Sulaymon ibn Abdumalik o'tirgan edi.
Qutayba undan xavotirlanar va Sulaymonga ishonmas edi. Shu sababdan u
Sulaymonga qarshi ochiq isyon ko'taradi. Ammo isyonchi sifatida o'z askarlari
tomonidan o'ldiriladi. Bu voqea Vamberi bergan ma'lumotlarga ko'ra 714 (96)-
yilda Qutayba ibn Muslim 47 yoshida ekanida sodir bo'lgan edi. Boshqa
manbalarda esa 715-yilda arab askarlari tomonidan o'ldiriladi, deyiladi.
Shunday qilib sahroyi arablar dunyoning eng qadimiy va madaniyat
o'lkalaridan biri bo'lmish Movarounnahrni o'z mustamlakalariga aylantiradilar.
Movarounnahr hududida yashagan ajdodlarimiz ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va
madaniy taraqqiyotda sahroyi arablarga qaraganda anchagina oldinda edilar. Nima
sababdan ularni arab istilochilari nisbatan tez va oson bosib ololdilar? Buning
sabablari - birinchidan, o'lka xalqlari o'rtasida ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
birlikning bo'lmaganligi va tarqoqlikning mavjudligidir. Arablar Movarounnahr
yerlariga bostirib kelgan paytda o'lkada bir-biriga dushman bo'lgan 15 dan ortiq
kichik-kichik feodal davlatchalar bor edi. Bu holdan arablar ustalik bilan
foydalandilar. Ikkinchidan, arablar ko'chmanchi turk qabilalari bilan mahalliy
o'troq xalqlar o'rtasida mavjud bo'lgan qarama-qarshiliklardan ham foydalandilar.
Uchinchidan, arablar Movarounnahrga qadar juda ko'plab boshqa mamlakatlar va
aholi hududlarini bosib olgan edilar. Ular bu mamlakatlarning aholi kuchlari,
moddiy boylik imkoniyatlaridan ona tuprog'imiz hududlarini bosib olish chog'ida
foydalandilar. To'rtinchidan, arablar Movarounnahr hududlariga bostirib
kelganlarida bu yerda ko'pdinlilik hukm surardi. Bu hoi arablarga qarshi o'lkamiz
hududi xalqlarining birlashuviga to'sqinlik qildi va arab bosqinchilarining
g'alabasini yengillashtirdi.
30
Do'stlaringiz bilan baham: |