Ўзбекистон республикаси халқ таълими

ТАДҚИҚОТ ЖОЙЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ПРЕДМЕТИ.

Жиззах шаҳридаги ______ умумий ўрта таълим мактаби V-IX синф ўқувчилари билан ўтказиладиган жисмоний маданият машғулотларида фойдаланиладиган атамаларга ўргатиш жараёни тадқиқотнинг предмети бўлиб ҳисобланади.

ТАДҚИҚОТНИНГ УСУЛЛАРИ

• 
  адабиётларни ўрганиш ва таҳлил қилиш;
  
• 
  илғор тажрибаларни ўрганиш;
  
• 
  педагогик кузатиш;
  
• 
  суҳбат ўтказиш.
  

2. ЖИСМОНИЙ МАДАНИЯТ ВА СПОРТДАГИ АТАМАЛАР ФОЙДАЛАНИШ ВА УЛАРНИ ЎҚУВЧИЛАРНИ ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯЛАШДАГИ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ.
«Жисмоний тарбия назарияси ва методикаси» (таржима, 1975), «Жисмоний тарбия назарияси ва усуллари» (А.Абдуллаев, Ш.Х.Хонкелдиев, Фарғона,2001й.) дарсликларда жисмоний тарбия ва спортнинг а(»сий мазмунлари, шакллари ҳамда мақсад вазифалари кенг мазмун топган. Уларга асосан жисмоний тарбия ва спорт соҳасидаги мутахассиелар, илмий ҳодимлар, асппрантлар, магистрлар ва талабаларгина кўпроқ мурожаат қилишади. Умумтаълим мактаб ўқувчилари, ўрта махсус ўқув юртларининг (коллежлар, лицейлар) ўқувчи ёшлари учун б^тгдай ўт^ув-услубий қўлланмалар деярлик тайёрланмаган. Шу сабабдан уларда жисмоний тарбпя ва спорт соҳасидаги назарий билимларга эҳтпёжалар кўпаймоқда. Шунинг учун ўқувчи ёшлар ва турли соҳалар бўйнча таълим олаётган талабаларга мослаштириб жисмоний тарбия ва спортдан муҳим назарий тушунчалар, атамалардан намуиалар келтириб, уларга шарҳлар, нзоҳлар берилди.
Жисмоний маданият: Жисмоний маданият (жм) умум маданиятнинг таркибий қнсмидир. У жимоний тарбия, спорт саёҳат, халқ миллнй ўйинлари ва уларни ташкил қилиш бнлан бевосита боғланган барча имкониятларни (мусобақалар, 1адндалар, тақдирлашлар, спорт иншоатдари, спорт буюмлари, кийимлар, жисмоний чиқншлар ва ҳ.к.) ўзида мужассамлаштирувчи ижтимоий-маданнй ҳамда тарбиявий хусусиятлар мажмуидир.
Жисмоний тарбия: Жисмоний тарбия (жт) инсон камолотпнп тарбияловчи ва жисмоний жиҳатдан саломатликни таъминловчн педагогик жараён
ҳисобланади. Бунда жисмоний машқлар (спорт ҳам) турли ҳил ҳаракатли ўйинлар, саёҳатлар, табиатнинг соғломлаштирувчи таъсир кучлари (сув, ҳаво, қуёш, гигиеник омиллар ва ҳ.к.) асосий воснта сифатида хизмат қилади.
Жисмоний тайёргарлик тушунчаси жисмоний жиҳатдан чиниқиш, баркамолликка етишпш, бунда жисмоний машқлар билан мунтазам шуғулланиш ёки спортнинг бирон тури билан астойдил банд бўлиш каби жараёнлар қўлланилади.
Жисмоний сифатлар, деганда жисмоний машқлар ва спорт билан шуғулланиш натижасида эришилган чаққонлик, эпчиллик, тезлик, кучлилик, чидамлилик, қайишқоқлик (эгилувчанлик) каби эпг зурур амалий ҳаракат фаолиятлар тушунилади.
Спорт- жисмоний тарбия ва унинг воситаларидан энг юқори чўққисини билдиради. Ўзбекситонда 50га яқин (техиик турлардан ташқари) спорт турлари мавжуд. Уларнинг энг қизиқарли ва оммавий турларига кейинги бўлимларда изоҳлар берилади.
Спорт машғулоти (спорт тренировкаси) деганда спорт турлари бўйича ўтказиладиган барча машғулотлар тушунилади. Бупда спорт тайёргарлиги (жиемоний бақувватлиги), спорт маҳоратп (разрядлар) машғулотлари кабн фаолиягглар мавжуддИр. Бундай амалий тадбирлар махсус сиорг мактяблари ва турли терма жамоалардв ўтказилади.
Спорт мактаблари: Республика мустақиллиги туфайли спорт мактабларининг турлари ва соиларн апча кўпайди. Улар баъзи мактаблар таркиби ҳамда мустақил равишда туманлар, шаҳарлар, қўрғонлар (посёлка) ҳамда вилоятлар, Республика миқёсида ташкил этилмоқда. Уларни қуйидаги турлар ва тоифаларга ажратплган, яъни:
-Болалар ва ўсмирлар спорт мактаблари (БЎСМ). Улар ихтисослашган (спортнинг бнтта тури) ва мажмуий (бир иеча спорт турларшш ўз ичига олган) снорт мактабларнга бўлинади.
-Олимпия ў])инбосарлари спорт мактаблари. Булар ҳам ихтисослашган ва мажмутп'*! турлардан иборат.
-Олий спорт маҳоратларини опшриш спорт мактаблари (ОСМОСМ). Бунда мажмуий (комилекс) равишда жамоалар (командалар) таркиб топади ва энг зарур спорт турлари (Реснублика, Осиё, жаҳон снорт мусобақалари дастури асосида) бўйича машғулотлар олиб бориладп.
-Олимпия 5ф^инбосарлари коллежлари (собиқ олимпня ўрннбосарлари спорт мактаблари) маҳоратли спортчнларни тайёрлаш билан бир қаторда ўқитувчи-мураббинлар тайёрлаш мақомига (ҳуқуқи, вазифаси) эгадир.
-Жисмоннн тарбия ва спорт соҳасида мутахассис кадрлар ўтлитувчн, мураббий, ташкилотчн тайёрловчи олий ўқув юртлари: Узбекистон давлат жисмоний тарбия институти (Ўзбекистон-1955 йилда ташкил этилган), вилоятлардаш олий ^л^ув юртларииинг жисмонй маданият факультетлари (16та). Низомий номидаги Тошкент ДПУ (собиқ ДПН) таркибида жисмоний тарбия факультети 1949, Фарғона ДУ да 1952 йилда таишил топган. 1951 йнлда Самарқапд, Термиз, Хўя;апли, Косонсой, Оҳангарон (Ангрен) шаҳарларида жиемонип тарбия педагогика бплим юртлари ташкил этилиб, улар 1980 йилга қадар мустақил фаолпят кўрсатди. Кейинги даврларда (1981-1997) педагогпка билим юртлари бўлим сифатида кадрлар тайёрлашда хизмат қилнб келади. Сўнгги (1998-2003) йилларда эса уларнинг баъзнларн қисқартирилиб, олимпия коллежларн таркнбида давом этмоқда.
Юқорпда таъкидланганндек, яшсмоний маданият таркнбндаги муҳим (^аолнятлар ва улардаги баъзи воснталарга ҳам тўхталиш шу ўринда мақсадли бўлар эди.
Сайёҳатлар. Жаҳон мамлакатларида, шунингдек Узбекистопда ҳам саёҳатларни туризм ибораси билан қўлланилмоқда. Тур-лотинча сайр-саёҳат, чиқиш, томоша маъноларинн бнлдпрадп. Шу сабабдан уларни туризм деб аташ одатга апланмоқда. Жамият тараққиёти ва маданнятларнпнг кенгайиши, бойиши натижасида саёҳатларнинг турлари ва уларнпнг шакл, мазмун ҳамда мақсадлари ҳам анча кўпайди.
Узбекситон муҳитида яқнн ўтмишларда (1960-1985Й.) туризмнинг пиёда юриш, тоғларга чиқиш, қояларни забт этиш, сув турпзми, чамалаб топиш (орнентирования) каби турлари кенг тарқалган эди. Кейинги йилларда у ёки бу сабабларга кўра (моддий таъминот, ташкилий ишлар ва ҳ.к.) бу тадбнрлар деярлик ўз кучларнни йўқотди. Унинг ўрнпга шаҳарлараро ва халқаро саёҳатлар таркиб топмоқда. Узбектуризм мнллий компанияси (1995 йилда ташкил этнлдн) ва унинг вилоятлар ва баъзи тарихий обидаларга бой бўлган шаҳарларда (Самарқанд, Бухоро, Хива, Урганч, Термиз, Шаҳрисабз, Қўқон ва ҳ.к.) тармоқлари мавжуддир. Бу ташкилотлар асосан хорижий мамлакатларнинг саёҳатчилари, расмнй меҳмонларини кутиб олиш, жойлар билап таништиришда хизмат қилмоқда. Шунингдек зиёратчилар, маҳаллий аҳолн ҳамда ўқувчи ёшларнинг сайр-саёҳатларига ҳам амалий рашпида хизмат қилмоқда.
Халқ миллий ўйинлари. Миллий курашларнмиз (Бухоро ва Фарғоиа усулларп, турон-қўлжанги санъати ва ҳ.к.), от ўйинлари (кўпкари-улоқ, пойга ва ҳ.к.) ўзбек халқ миллий ҳаракатли ўйннлари («Бўрон», «Солди», «Қирқтош», «Чиллик», «Оқсуяк», «Чўпон», «Эшак минди», «Қулоқ чўзма» ва жуда кўп ўйинлар миллий маданиятлари-мизнинг кўркига анланган. Шу туфайли уларнинг эътиборга лойиқ турлари «Наврўз», «Мустақнллик куни» байрамлари, турли анъанавий тадбирлар, удумларда кенг қўлланилмоқда. Муҳими шундаки, «Алпомиш ўйинлари», «Тўмарис ўйнлари» Республика фестиваллари халқ миллий ўйннларига қаратилгандир. Деярлик барча ўқув юртларининг «Жисмоний тарбия» дастурларига халқ миллий ўйинлари киритилмоқда. «Алпомиш» ва «Барчпнон» махсус тестлари таркибида ҳам халқ мпллнй ўйинларининг баъзи турлари ўз ўрнига эгадир.
Республика президенти ва ҳукуматининг махсус кўрсагмалари ва қарорлари асосида курашлар ва бошқа халқ миллий ўпинларп расмнй ҳамда нуфузлн мусобақгшар даражасига етиб борди, яъни:
1.Ўзбек кураши (Бухоро усули) бўйича жаҳон чемпионатлари ўтказилмоқда. 1999 йнл Тошкентда илк бор бу мусобақа тантапали ташкил этнлди. 2000 йил -Анталия (Туркпя), 2001 йил — Кепгрия, 2002 йил -Арманистон, 2003 ннл Англияда ташкил қилинди. Белбоғли кураш (Фарғона усули), Турон-қўля^анги санъати каби миллий курашларимиз бўйича ҳам ҳалкаро спорт муеобақалар ташкил этилиб, уларни ҳам жаҳон спортн таркпбпдан ўрин эгаллашларига замин танёрламоқда.
2.Халқ миллий ўйинларнни кўпайтириш ва миллий қадриятларни янгндан тиклаш, маънавий-маърифий маданиятимизни бойитиш йўлида турли хил ўйинлар ва
мусобақалар ташкил этнлмоқда. 1991-1996 йиллар давомида Форишда (Жиззах) халқ миллий ўйинлар Республпка мусобақалари ўтказилди. Кейинчалик бу ўнинлар «Алпомиш ўйинлари» (1998 йил - Термиз, 2000 йил - Фарғона, 2002 йил — Гулистон), «Тўмарис ўйинла])и>» (1999 йил — Жиззах, 2001 йил — Шаҳрисабз, 2003 йил — Наманган) Ресиублика фестиваллари ўтказилди. Уларнинг дастурларида миллий курашлар, от ўйинлари, ҳаракатли ўнинлар ( «Бўрон», «Солди», «Қирқтош», «Шувоқ», «Қўл кучини синаш», арқон тортишиш ва ҳ.к) ўрин эгалладн.
З.От ўйинлари (кўпкарн-улоқ, пойга) ҳам ҳақли равишда ўз мақомларига эришмоқда. Республиканинг кўпгипа тоғли ҳудудларп ва қншлоқ жойларидаги тўйларда к5т1карн (улоқ) ва пойгалар қадимдан асосий усул ҳасобланиб келннмоқда. Шу сабабдан бу ўйинларни ўз ичига олувчи Реаспублика кўпкари-улоқ ва от спорти федерацпяси (2002 йнл) ташкпл этилди. Бу қишлоқ ёшлари ораспда чавондозларни кўпайишн, моҳир снортчнларнп тапёрлаш манбаънга айланади, деб умид боғлаш мумкин.
Спорт иншоатлари. Нуфузли ва йирик спорт мусобақаларшш ўгказиш, уларда томошабинларга зарур имкониятлар яратиш ва уларда санъаткорлар, ёзувчи шонрлар, атоқли арбобларшшг чнқпшлари учун стадионлар, маиший соғломлаштириш-спорт марказлари маданий хизмат қилувчи кошоналар ҳисобига киради. Бугда 1956 йилда қурнлган «Пахтакор» стадионини ва унинг таркибидаги Шахмат клуби, «Ёшлик», «Камондан отиш», «Қиличбозлик», «Теннис кортлари, югуриш ҳиёбонлари, «Моржлар» (сузувчилар) маскани ва ҳ.к.лар муҳим аҳамиятга эгадир. Айниқса мустақиллик йиллари
даврнда қурилган «Юнусобод», «Жар» каби спорт кошоналари (Тошкент шаҳри), вило-ятларнинг марказларидаги соғломлаштириш-спорт марказлари (фугбол майдони, енгил атлетика секторлари, ёпиқ ва очиқ сув ҳавзалари, гимнастика, кураш, бокс спорт ўйинлари заллари ва ҳ.к. миллий маданий манбаълардан ўрин эгалладп. Уларнн ҳар йили бир неча юз минглаб кишилар томоша қилишмоқда. Энг муҳими шундаки, бундай халқаро андозалар талабига тўла жавоб берувчи спорт иншоатларида Республика ва Халқаро нуфузли мусобақалар ўтказилмоқда. Спорт турларн бўйича терма жамоаларнинг машғулотлари учун барча шарт-шароитлар, маданий хизматлар доимо муҳайёднр.
Спорт мусобақалари.
1.Мусобақаларнинг календарь (тақвпм) режалари одатда ҳар бир жамоа, тумап (шаҳар), вилоят ва Республика спорт мусобақаларшш ўтказиш учун йиллик ва истиқболли (нерспектнв) режалар ишлаб чнқнлади ва улар расмнй равишда таедиқдан ўтказилади. Бунда мутахассислар, спорт ташкилотлари (жамиятлар, уюшмалар, федерациялар ва ҳ.к.) сраол иштирок этади. Шунингдек Спорт қўмиталари ва мутасадди идоралар (халқ таълими, олий таълим, касаба уюшмалари, «Комолот» ёшлар ижтимоий ҳаракати ва б.қ.) билан ўтказиш жойи, муддати ва ташкилотчилар моддий таъминот масалалари мусобақалар низомида анпқ белгиланади.
2.Сиорт мусобақаларининг турлари. Мусобақалар кўлами жиҳатидан номлари бир хпл бўлсада, мазмун ва моҳият жиҳатидан улар ўз хусуспятларига эгадир. Уларни қуйидаги турлар ва тоифаларга ажратиш мумкин, яъни:
Турлари:
-спорт турларн бўйича биринчиликлар, чемпионатлар;
-ўртоқлик учрашувлари, хотнра кунларига бағишлаш;
-жамоаларнинг мажмуий спартакиада (комплекс) мусобақаларп.
Тоифалар:
-туман (шаҳар) биринчиликлари;
-вилоят биринчиликлари, чемнионатлар, хотира муосбақалари;
-Руспублнка биринчиликлари, чемшюнатлари, хотира ва халқаро турнирлар.
Республика мустақиллиги йиларида таълимнинг узвпйлигн билан бевосита боғланган кўп босқичли спорт мусобақалари вуягудга келди. Улар асосан «Полвонжонлар» (боғча болаларп). «Умнд ниҳолари», «Баркамол авлод», «Универсиада», «Махалла полвонлари», «Соғлом оила» спорт ўниплари ва б.қ.лардаи иборатднр.
Пус])узлп мусобақалар қаторнда «Алпомиш» ва «Барчиной» махсус тестлари Й5^и^,ча б^аР^ча катламлардаги мусобақалар ҳам шаклланиб бормоқда.
Спорт ташкилотлари. Спорт ташкилотлари асосан икки йўналпшга эгадир. Яъни Ўзбекистон Республикаси Давлат жпсмоннй тарбня ва спорт қўмнтаси, унинг вилоятлар, шаҳар, туманлардаги тармоқлари ҳамда Республика касаба уюшмалари спорт жамияти, Динамо (ичкн ишлар ходпмлари), «Ёшлик» (мактаб ўқувчилари), «Талаба» (ўрта махсус ва олнй ўқув юртлари) ҳамда «Ватанпарвар» (ҳарбийларга к^тмаклашувчи-спортнинг технпк турларп), Марказий ҳарбий спорт клуби (МҲСК) кабилардир.
Юқорпда таъкидланган спорт уюшмалари ва жамиятларнннг қуйи тармоқларп асосан меҳнат жамоалари, ўқув юртлари ва турли муассасалардан иборат бўлиб, уларда бошлангич жнсмоний тарбия яммоалари (БЖТЖ) ҳамда спорт клублар (СК) фаолият кўрсатади.
Спорт федерациялари. Ҳарбий спорт тури ёки турдош турлар (шахмат-шашка, спорт ўйинлари ва ҳ.к.) бўйича Федерациялар (уюшмалар) ташкил этилади. Уларнинг сони Ўзбекситонда 40 тага етиб боради. Миллий кураш, от спорти ва б.қ. бир қатор турлар бўйича <<Ассоциация»лар (йирик уюшмалар) ташкил этилган. Улар асосан спорт мусобақаларииинг ташкилий йўналишлари ва ўтказилиши таъминлаШда, мураббийлар ҳамда ҳакамлар кснгашлари фаолиятларига таянадилар.
Жисмоний тарбия ва снорт тизимлари.
1.Жисмоний тарбия тизими. Бунда мактабгача ёшдаги болалар тарбпя муассасалари ҳамда барча турдаги ва тоифадаги ^^қув юртлари жисмоний тарбия дарслари, спорт машғулотлари ҳамда мусобақаларни ташкил қилиш фаолнятлар амалга оширилади. Бунда тегишли вазнрликлар ва спорт уюшмалари раҳбарлик вазифаларини бажаради.
2.Ишлаб чиқарпш, қурилиш, савдо-тижорат ва бошқа барча тармоқларда оммавий-соғломлаштириш жисмоний тарбия ва спорт тадбирлари, уларни ташкил қнлиш билан боғлнқ фаолнятлар. Буларга асосан мутасадди давлат идоралари, жамоат ташкилотлари ҳамда соҳавий спорт жамнятлари раҳбарлик қилади.
Юқоридағи йўналишлари ва Республика аҳолисининг жисмоний тарбия ва спорт ишларига асосан Республика Давлат жисмоний тарбня ва спорт қўмитаси (Давлат спорт уюшмаси) раҳбарлик қнлади. Уларнинг барчаси ўзларининг низомлари, уставларига эга бўлиб, шу асосида аниқ мақсадлар, вазифалар ва ҳуқуқларга эгадир.
2.Жисмоний тарбия дарслари ва спорт машғулотларида қўлланиладиган асосий атамаларга шарҳлар.
2.1.Жисмоний тарбия дарсларида ишлатиладиган баъзи ибораларнинг изоҳлари ҳақида.
2.1.1.Назарий билимларни эгаллаш хусусида.
Бошланғич IV сннфларда:
Сафланиш-бир қаторга (орқама-орқа) тизилиб туриш, бир сафга (ёнма-ён) туриш.
Тартнб машқларп: бўй-бўйи билан тизилиб туриш. Сафдан қаторга (бурилиб) туриш, қатордан (ўиг ёки чап томон билан) сафга қайтиш.
Бир саф (қатор)дан 1-2-3-4 сафга (қатор)га ўтиш учун тартиб билан 1,2,3.4, деб санаш. Уқувчилар сонини аниқлаш мақсаднда тартиб бнлан бошдан оҳиригача санаш (1-2-3...).
Гавдани тўғри ўстнрувчи машқлар: қоматни ростлаш, қўл, оёқ, гавда ва бошқа аъзоларни фаол ҳаракатларга келтириш. Бунда умумривожлантирувчй жисмоний машқлар, ҳаракатли ўйинлар, гимнастика ва енгил атлетиканинг асосий турларндан фойдаланиш.
Ҳаракат фаоллиги- амалий ҳаракатларни тез, ихчам ва чиройли қплиб бажариш.
Жисмоний камолот-тана аъзоларининг яхши ривожланиши, тез ва чаққон ҳаракат қилшнга имконият яратувчи тарбиявий жараён.
Баданни чиниқтириш-эрталаб гимнастика
машқларипн донмо баячарнш, соф ҳавода юриш, югуриш, тўп ўйинлари билан шуғулланнш, гигиеник (тозалик) қондаларпға тўла амал қилиш, жисмоннй тарбия дарсларида фаол шуғулланиш, спорт т^тарагида машғул бўлиш ва ҳ.к.
Шикастланиш ёки жараҳатни олдини олиш- ҳар бир ўқувчи дарс машғулотларида 5'қитувчининг кўреатма ва талабларини пухта бажарпши, рухсатсиз ҳар хил ҳаракатлар, ўзбошимчаликлар қилмаслик.
Қомат бузилишини олдини олиш-доимий равишда фаол ҳаракатлар, ўйинларни бажариш, гавдани тўғри тутиш, кўп эгилиб ёзмаслик, ўқимаслик ва овқатларни кўп истеъмол қилмаслик натижасида умуртқа поғоналаришшг тўғри ўсишига олиб келади. Ота-она ва ўқитувчиларнинг бу соҳадагп талабларига риоя қилинса қоматнинг бузнлишига йўл қўйилмайди.
Мувозанатни сақлаш машқлари-тўғрн юриш, бир оёқларда туриш, гавдани турли ҳолатларда сақлаш, дўмболоқ ошиш ва турлп айланншлар тез бурилишларда йиқилмаслик ҳаракатларидир.
Жисмоний машқлар, ўйинлар ва фаол ҳаракатлар натпжасида жисмоний ривожланиш ҳамда мувозанат сақлаш фаолиятлар такомиллашади.
Абу Али Ибн Сино: «Кпши саломатлигпда югурмаса касаллигида албатта югуради», деб ўта маъноли иборани айтган.
Амир Темур: «Отда юриш, жанг қнлиш, сувда сузиш, тоғларга чнқнш-жисмонпй кучлиликни тарбиялайди» деган.
Олимпия ўйинлари: ҳозирги замон ўйини 1986 йил 6-15 апрелда Афинада (Грецня) ўтказилди. Унда 13 мамлакатдан 285 та спортчи қатнашди. Греция, АҚШ ва Германия давлатлари олдинги ўрпнда эди. Халқаро олимпня қўмитаси (1894) ва унпнг давстлабки фаолнятларини Пъер де Кубертен (Франция) бошқарди. XX арнинг энг сўнгги олимпия ўйинлари (XXVII) Сидней шаҳрида (Аветралня) 2000 йилнннг ноябр ва декабр ойларида ўтказилди.
Футбол ўйинлари: «Фут>- оёқ, «бол»-тўп маъносини берувчи пнглизча сўздир. Бу ўйинлар 18(33 йилда Аиглияда илк бор ташкил этилган. Тўпнинг диаметри 68-71 см ёки 64-68 см, оғирлиги 396-453 граммни ёки 320-396 граммни(ўсмпрлар ва болалар учун) бўлади.
Баскетбол ўйини: бу тур 1891 нил АҚШнинг Массачусте штатида Спрннчфнлд коллежинпнг жисмоний тарбия ўқитувчиси Дженмс Нейсмит томонидан кашф этилган. Баскетбол тўшшннг диаметрн 75-78 см ёки 68-69,5 см, оғирлиги эса 600-680 грамм ёки 400-450 грамм (болалар учун) бўлади.
Осиё ўйинлари: XII осиё ўйинлари Херосимада (Япония, 1994) ўтказилдп ва бунда Узбекистон спортчилари илк бор қатнашди. Футболчилар осиё чемииони унвонига сазовор бўлдн. Бунда мураббийлар Р.А.Акрамов ва Б.В.Абдураимовлар эдн.
ХШ-осиё ўйинлари Банкок (Таиланд, 1998) шаҳрида бўлиб ўтди. М.Абдуллаев, Р.Чагаев, С.Михайлов (бокс), Э.Қубтибаев, О.Вернбельников, С.Войнов (енгил атлетика) ва б.қ. чемпион бўлишди.
XIV осиё ўйинлари Пусана (Жанубий Корея, 2002) шаҳрида бўлиб, унда Республика спортчилари муваффақиятли қатиашдп.
XXVII ёзгн олимпня ўппнида (Сидней, 2000) М.Абдуллаев (бокс) олтин медал совриндори бўлди ва Республикамиз президентининг махсус совринлари билан тақдирланди.
;?£04 йил Корея Республикасида бўлиб ўтган Бутун Жаҳон уннверсиада мусобақасида А.Тангриев 2 та олтин, А.Оманмуродова бронза медалига сазовор бўлишди.
2.1.2.Амалий малакаларни эгаллашдаги иборалар.
Мактабларнинг 1У-синфида ўтКазилаётган битирув имтиҳонлари жараёнида ўқувчиларнинг амалий равишда бажараётган ҳаракатларини сўзда тушунтиришни талаб этилганда, аксарият кўпчилик болалар машқлар ва ҳаракатларнинг номларини ва бевосита бажарган ҳаракатларини аптиб бера олишмайди. Шу сабабдан амалпн машқлар ҳақида ҳам назарий маълумотлар билим бериш лозим бўлади. Бунда ҳар бир машқ ёки амалий ҳаракатларнн дарсларда сўзда ифодалашларига одатлантириш лознм. Бу нўлда қуйидаги иборалар ва тушунчаларни эътнборга олига лозимдир, яъни:
Гимнастикада-саф, тартиб магақлари, «Сафлагпшг», «Текисланинг», «Тпк туринг», «Эркин турининг», «Бурилинг», «Тартиб билан сананг» каби буйруқ амалларининг асоспй талаблари, уларнинг мақсадлари гавда ҳаракатини такомиллаштнрига, соғлом бўлиб ўснга, қоматни ростлаш, тартиб-интизомларни сақлаш малакаларини тарбияланди.
Буидай педагогик жараёнларни амалий жиҳатдан ўзлаштириш лозим.
Акробатика-мувозанатларни тарбиялаш, гавданинг эгилувчанлигн, тана аъзоларининг бурилиши, ёзилиш, таранглашипт ва тез ҳаракатлар қилишни таъмннловчи омиллардан биридир. Бунда дўмбалоқ ошишлар, елкада (курак) тик туриш, ерга тиззани қўйиб туриш (ўтириш) ва турли хпл бирикма (комбинацня) машқлари қўлланилади.
Енгил атлетика-номи енгил бўлсада, машқлар мазмуни оғнр ва мураккаб воситалардир. 50-100 метр масофаларга тез югурнш, 50 см. Баландликдаги тўеиқлардан сакраб ўтиш, кичик тўпларни мақсад (цель) ва узоққа отиш каби турлар қўлланнлнб, улар
ўқувчиларнинг чаққон, енгил бўлишларини таъминлайди.
Ҳаракатли ўйинлар-«Оқ теракми-кўк терак», «Калҳат келди», «Қушлар пир...рр этди», «Учинчиси ортнқча», «Картошка экнш» каби ҳаракатли ўйинлар ва турли эстафеталар орқали ўқувчиларнинг нжтимопй чиниқишларини тарбиялади.
2.1.3.У-1Х синфларда назарий билимлар ва амалий тарбиялаш хусусида.
Назарий билимларда:
Шахсни ҳар томонлама ривожлантириш тушуичасида энг аввало жпсмоний машқларшшг турлари, уларни бажариш йўллари ва инсон комолотнни таъминловчи физиологик, психологик, педагогпк хусусиятлар мавжуд.
Ўқувчиларни меҳнат ва пжтимоин фаолнятларга тайёрлашда жисмоний тарбия воситалари, айниқса спорт турларишшг аҳамияти ғоят бебоҳодпр.
Гавда аъзоларишшг ҳаракатчанлнгнни таъминлаш, танани чиниқтиришда жисмоний машқлар яқпидан ёрдам беради.
Жисмоний тарбия ва спорт билан хотин-қизларшшг шуғулланиши лозим. Ҳар бир она соғлом бўлиши, фарзапдларшш ҳам соғлом қилнб тарбиялашлари ҳозирги давр талабидир. Овқатланиш тартпблари, тозаликка риоя қилиш, ўз-ўзини назорат қплиб бориш саломатликнинг манбаъидир. Шу билан биргаликда жисмоний маданият ҳаракатпдаги энг муҳим воқеликлар ҳақнда назарнй тушунчаларга эга бўлиш шахснпнг ҳар томонлама комолотга етпшишнда ёрдам беради. Уларга баъзи бир далиллар қуйидагича:
Гимнастика- жисмоний тарбия воситасининг муҳим ва асосий тармоғп. Мелоддан аввалги УИ-У асрларда Афинада ўтказилган турли хил маросимлар, айниқса олимпия ўйинларида таркиб топган спорт турларининг мажмуи (комплекс) ҳисоблаиган. Бупда кураш, бокс, найза санчиш каби ҳаракатлар биргаликда қ5'лланилиб, ш>тулланувчилар ялонғоч ҳолда иштирок этншган. Шу сабабдан ялонғоч бўлиб машқ бажариш фаолиятларни гимнас (ялонғоч)-п(мнастика деб аталган.
Ҳозирги давр гимнастикаси мазмун ва шакл жиҳатдан анча ўзгарган. Спорт гимнастикаси, бадиий гимнастнка (аёллар учун), ритмик гимнастика (аэробика) акробатпка каби мустақил спорт ту^зларитимнастикаюшг таркибнн қисми ҳнсобланади.
Ўқувчи ёшлар, оддий кишилар учуи асосий гпмнастика (умумий ривожлантирувчи машқлар, саф тартиб қопдаларп, асбобларда махсус машқлар) ҳамда ёрдамчи-даволаш гимнастикалари мавжуд. Улар эргалабки гигиеник гимнастика, дарслар жараёнидаги умум ривожлантпруочп жисмоний машқлар, даволаш ҳамда соғломлаштирпш масканларпда қўлланувчи хилма-хил машқлар (уқалаш-массаж) шаклида қўлланилади.
Спорт ўппнлари (футбол, баскетбол, волейбол ва б.қ.) ҳақида IV синфдаги назарип билимлар бўлимида атрофлича далиллар келтирилган. Ўқувчн ёшлар барча спорт ўнинларпнипг қоидаларини яхши ўзлаштиришлари лозим. Ўзбекснтонда спорт ўйинлари Чор россиясининг мустамлакачплик даврларнда (1913-1914) ҳамда собиқ Иттнфоқпипг ҳукумронлик қилишининг бошларида (1924-1930) вужудга келди ва кенг тарқалди.
Олимпия ўйинлари: Ўзбекистон спортчилари собиқ Иттифоқ терма жамоаларнда илк бор 1952 Гшл Хельсинкнда (Финландия, ХУ-рин) қатнашди. Бунда гимнастикачн аёл Г.Шамрай (гимнастика) мукофотли ўриндан жой олди. Мустақилликкача бўлган даврларда (1991й.) спортчпларпмиз собиқ Иттфоқ вакиллари сифатида барча олимпия ўйннларнда иштирок этиб келди. Улар орасида С.Диамидов, Э.Саади (гимнастика), В.Баллод (енгил атлетика), Р.Рисқиев (бокс),С.Рўзиев (қиличбозлпк), Р.Салимова (Пропепко, баскетбол) ва жуда кўп спортчилар ўз маҳоратлари билан жаҳон спорт тарнхидап муносиб ўрин эгалладилар.
Лйниқса мустақиллик йиллари даврида спортчиларпмиз олимпия ўйинлари (ХХУЬАтланта, 1996, ХХУП-Сидией, 2000) мустақнл жамоа сифатида иштирок этиб, илк ғалабаларга эришдилар. А.Багдасаров (дзю-до), К.Тўлаганов (бокс) XXVI олнмппя ўйннларида кумуш ва бронза медалларига, М.Абдуллаев (бокс) XXVII олимпия ўйинларнда олтин медалга сазовор бўлпшди.
Спартакиадалар: 1956 йилда собиқ Иттифоқ снортакиадаеи б5'либ ўтди. Уни ҳар 3 йилда бир маротаба ўтказиш анъанага айланди. Эиг сўнгги Х-спартакиада 1991 йил ёзда ўтказилди. Ўзбекистон снортчилари бу спартакиадаларда муваффақиятли пштирок этиб келди. Натижада минглаб спорт усталари, чемпионлар юзага келди. Республикада кадралар тайёрлаш, спорт иншоатларини қуриш ва спортни оммалаштиришда катта ютуқларга эришилди.
Қоидалар, фармонлар, қарорлар:
Қонунлар:
Ўзбекистон Республикасннинг «Жнсмоний тарбия ва спорт тўғриснда»ги қонуни 1992 йил 14 январда қабул қнлниди ва 2000 йнл 26 шонда янгн тахрнрда қайтадан қабул қилинди. Бу асосан жпсмоний тарбия ва спорт тизимнни мустаҳкамлаш, спорт ташкилотларининг ҳуқуқ ва вазифаларини кенгайтириш ҳамда давлат идоралари ва жамоат ташкилотларншшг бу соҳадаги бурчлари, масъулиятлар белгиланди.
Узбекситон Респулбкасинниг «Таълпм т\трисида»ги қоиуни 1992 йил 2 июлда қабул қплпниб, у 1997 йил августда янги таҳрирда қайта қабул қилинди. Унинг мазмунида ўқувчи ёшларни жисмоппй ривожлантириш, оила ва маҳаллада ижтимоий тарбняга эътиборнн кучайтириш масалаларп ҳам баён этилдн.
Ўзбекистон Республикасининг «Туризм тўғриси»даги қонуни 1999 йил 20 августда қабул қилинди. Бу қонунда аҳолининг саломатлигини яхшилашда саёҳатлардан фойдаланиш, ўқувчи ёшларнинг тарихий жойларни ўрганиш билан 5'³ билимларини мустаҳкамлаш ҳамда хорижий мамлакатлар билан маданий алоқаларни янада кенгайтириш йўллари белгилаб берилди.
Ўзбекистон Республикаси президентининг фармонлари:
Ўзбекистон Республикаси президентининг фармонига асосан ЎзРВМ «Соғлом авлод» тўғрисидаги қарорлар ва «Соғлом авлод учун» ордени 1993 йил 4 мартда таъсис этнлдн. 1зу ордеп оналнк ва болалнкни ҳимоя қилиш, инсон экологнясппи яхшилашда жисмонан ва ахлоқан соғлом авлоднн ватанпарварлик руҳида ҳамда ўз ватанини, мустақил Ўзбекистонга ҳар томонлама содиқлик ва ундан фойдаланиш олип туйғуларни тарбиялашдаги ҳизматлари учун мукофотландилар. 1995 йнл 15 апрелда ҳукумат қарорп билаи «Соғлом авлод учуи» журиалн ташкил этилди.
Ўзбекистон Республнкасн президентининг 1998 йил 10 ноябрдагн «Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақалаш тизнмиин ислоҳ қилиш давлат дастури тўғрисиди» фармон чиқарди. Бунда тиббнй ходимларнннг жисмоний тарбия соҳасндагп вазифалари ҳам ўз ифодасини топди.
Ўзбекистон Республикаси президентн «Ўзбекситонда олимпия ҳаракатини янада ривожлантириш ва мамлакат спортчиларини Сидней шаҳрндаги (Австралия) XXVII олимпия ўйинларига тапёрлаш тўғрисида» 2000 йил 7 июнда фармон эълон қилди. Унда спортчиларнн тайёрлаш билан боғлиқ барча фармонларни яхшилага ва олимпия ғолпбларннн тақдирлаш (1- ўрин 100 минг, 2-5фин 50 минг ва 3- ўрин 25 мниг АҚШ доллари) кўрсатилди.
Ўзбекистон Республикаси президеити «Ўзбекситон болалар спортини ривожлантириш жамғармасини тузиш тўғрисида» фармон чиқарди (24.Ю.2002Й.). Буида болалар спортпнп янада ривожлантириш ва ўқувчи ёшларнинг жисмоний тарбня ва спорт билан шуғулланишларпии оммавий тус олднриш ҳамда зарур шарт-шароитлар яратиш масалаларига алоҳнда эътибор берди.
УзВМнинг қарорлари: «Ўзбекистон Республикасида футболни янада ривожлантириш тадбирлари тўғрисида», 1993 йил март.
«Ёш авлодни соғломлаштириш муаммоларини ҳар томонлама ҳал қнлиш тўғрисида», 1993 йил 3 декабр.
-«Ўзбекистон футболни ривожлантиришнинг
ташкилий асослари ва принципларини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида», 1996 йил 17 январ.
«Ўзбекистонда курашнп ривожлантириш тўғрисида», 1998 йил январ.
-«Ўзбекистонда жисмоний тарбпя ва спортнн яиада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида», 1999 йил 27 май.
«Ўзбекистон болалар спортни ривожлантириш жамғарма фаолиятини ташкил этпга тўғрисида», 2000 йил 3 октябр
Мазкур қарорларда мамлакатда спорт турларини ривожлантириш йўлида моддий-техник таъминот, спорт иншоатларини кўпайтириш, уларни қанта таъмирлаш, мутахассис кадрлар тайёрлаш, аҳолининг саломатлигини яхшилаш, ўқувчи ёшларнинг жпсмоннй баркамоллигини тарбиялаш ва иқтидорли спортчнларни танлаш, синовлардан ўтказиш ҳамда уларни хадқаро спорт мусобақаларига тайёрлага масалаларн акс эттирилди.
-«Соғлом авлод» Давлат дастури (1997-1999), «Умумтаълим Давлат дастури» (1999) ҳақидаги махсус қарорларнииг мазмунпда аҳолн ва айниқса буюк келажак авлодларининг жисмоний баркамоллигини таъминлаб бориш масалалари асоспй ўрнн эгаллади.
-«Ўзбекистонда туризм соҳаси учун кадрлар тайёрлаш тизимиии такомиллаштириш чора –тадбиралари тўғрисида»ги қарорда (1999 нил 2 пюл) ўқувчи ёшларнинг таълим-тарбия соҳаспдаги бнлимларини оширишда саёҳатлардан мақсадли фойдаланиш, мамлакатдаги тарихий шаҳарларга сайр (экскурсия)лар уюгатириш, хорижнй мамлакатлардан ташриф буюрган сайёҳатчиларга яхши хизмат қилиш масалалари қарорда баён этилган. Шу мақсадда Тошкент Давлат Иқтисодёт Университетида туризм факультетини ташкил қилиш, Тошкент, Самарқанд, Термнз, Шаҳрисабз шаҳарларида туризм касб-хунар коллежларпни нгага тушириш ҳам кўзда тутилди.
Юқорида келтирилган қонунлар, қарорлар ва ҳукумат қарорларини такидлашдан мақсад шуки, умумтаълим мактаб ўқувчилари ўқига жараёнлари ва уй шароитларида уларнн ўрганишлари лозим. Бу билан жисмоний тарбня ва спортга мамлакат раҳбарларининг эътибори ҳамда бевосита ғамхўрликларини билишлари, онгли равпгада уларга ёндашишлари лозим.
1-1У ва айниқса У-1Х синфларда (XXI синфлар мавжуд бўлган жойларда ҳам) назарий билимларни бойитиш йўлида махсус дарсликлар, ўқув-услубий қўллапмалар, Республика плмин-амалий анжуманларнинг илмий тўпламларн ва шунингдек «Соғлом авлод учун» журнали, «Спорт», «Маърифат», «Турон» газеталарини кўриб, ўқиб борпшлари лознм. Уларнинг энг муҳимлари адабиётлар рўихатида (охприда) намуна сифатида келтирилди.
Амалий дарслар ва машғулотларда:
У-1Х синфларнинг «Жисмоний тарбия» дастурида асосан гнмнастнка, енгил атлетика, ҳаракатли ва спорт ўйинлари, футбол, курага, сузншлар ўрин олган.
Гимнастика дарсларида саф ва тартиб ҳамда умумривожлантирувчи машқлар ўргатилади. Буларда қоматни тўғри ўстириш, бўғинлар ва мушакларнинг эгилувчанлиги ҳамда таянч фаолиятларини мустаҳкамлаш асосий вазпфа қплнб қўйилади.
Акробатика машқлари мувозанат сақлаш, ўз ҳаракатларинн кузатиш, чамалаш каби фаолиятларни дўмболоқ оганшп, қўлларда таяниб ёнларга айланиш каби магақларда малакаларга эришилади.
Дастурдаги бошқа спорт турлари мазмунида жисмоннй ривожланишнинг асосий белгилари бўлган чаққонлик, тезлнк, кучлилик, чидамлилик каби жисмоний ссифатлар тарбияланади. Шу сабабдан уй вазифалари ва белгиланган меъёр ва мезонларни топшириш бажариш учун ўтказиладиган махсус мусобақаларга пухта тайёрланиш лозим бўлади. Бундай шароитларда бажараётгаи барча машқлар ҳамда амалий ҳаракат фаолиятларининг назарий мазмунларини яхши билган ҳолда уларнинг бажарнлпш усуллари, ўйин ва ўлчов қоидаларини ҳам пухта ўзлаштириш лознм.
2.1.4.Ўрта махсус (лицейлар, коллежлар, билим юртлари, техникумлар) ва олий ўқув юртлари. 1.Ўрта махсус ўқув юртларида жисмоний тарбия ва спортга доир атамалар ва усулларнинг
ИЗОҲЛАРИ.
«Жисмоний тарбия» дастури: Бу дастур Т.С.Усмонхўжаев, Э.А.Сейтхалилов, К.М.Махкамжонов ва б.қ.лар томонидан тайёрланиб, Узбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълпм вазирлигининг «Ўрта махсус, касб-хунар таълими Маркази» томонидан мақулланган ва вазирлик томонидан 2001 йил 31 шолда тасдиқланган.
Дастурнинг «Назарий билимлар асослари» бўлимида қуйидаги жараёнларии ўрганиш тавсня этиладн, яъин:
1 босқич (курс)
-Ўзбекситон Республикасида жисмоний тарбиянинг ривожланишн тарихи;
-Узбекснтон Республикасининг «Таълим тўғрисида», «Жисмоний тарбия ва спорт тўғрисида», «Туризм тўғрисида»ги қоиунлар, «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури», «Соғлом авлод» Давлат дастурининг ижтимоий-тарбиявий аҳамиятлари;
-Узбекистои енортчиларппинг халқаро спорт мусобақаларидаги иштироки ва эришгап ютуқлари;
-ўқув юртларида жисмоняй тарбия ва спортнинг мақсади ҳамда вазифаларн. Дарсдан ташқарн снорт тадбирларипи ташкил этнш;
-инсон жисмоиий комолотини тарбиялаш ва ривожлантиришда жисмонип тарбия ва спортнинг ижтимоий-тарбиявий аҳамиятлари;
-Абу Али Нбн Синошшг жисмоний тарбия соҳасидаги таълимотлари;
-халқаро спорт ҳаракати, халқаро олимпия қўлтитасининг президентлари;
-саёҳатлар ва спорт машғулотларида жароҳатларнинг олднни олнш, бпрпнчи тнббий ёрдамлар;
-Жисмонпи иффатларни тарбияловчп воситалар ва ҳ.к.
II босқич:
-яхшн саломатлик, умумий ва касб-амалий та11ёргарлик, ишлаб чиқариш гимнастикаспнинг меҳнат унумдорлигини оширпшдаги аҳамияти;
-кун тартиби, фаол (аптимал) ҳаракатлар тартибини тузиш;
-ўз-ўзини назорат қилиш йўлларн, ўз касби бўйича ишлаб чпқариш гимнастика машқлари мажмуини (комплекс) тузиш;
-оналик ва болалик, шахоий гнгиена, жинсий гигиена ва улар бплан боғлпқ билпмлар.
III босқич:
-жисмоний машқларнинг шуғулланувчилар танасига таъспрн;
-танадагп физпологик шароитларини тезлаштириш (қои айлапиш, нафас олиш, юрак уриши ва ҳ.к.);
-дам олиш, толиқиш жараёнларида жисмоний машқларнп қўллаш ва уларнинг моҳиятлари;
-Республикада ўтказилаётган спорт тадбирлари, спортчиларнинг халқаро спорт мусобақаларидаги иштироклари ҳақпдаги маълумотларни кузатиб бориш, уларни яхшп билиш ва ҳ.к.
Юқорида баён этнлган мавзунй йўналишлар ўқувчи-ёшлар ва талабаларнннг жисмоний тарбия ва спорт соҳасидаги назарий тушунчаларини бойитишга қаратилган-лпги билаи ўз ўрнига эгадир. Шулар қаторида «Саёҳатлар», «Халқ мпллий ўйинлари», ҳақида ҳам зарур билимларга эга бўлиш лозимдир. Буиинг учун махсус адабпётлардан (китоб охирнда намуналар келтирилди) унумли фойдаланиш лозим бўлади.
Амалий машғулотлар жараёнларда ҳарбнй спорт турининг элементларини бажаришда уларнинг номлари ва бажарилиш усулларига диққат билан эътибор бериш лозим. Айниқса снорт ўйинлари қондаларпни яхши ўзлаштириш мақсадга мувофиқдир. Чунки, бўлажак касб-меҳнат жойларида тўғри келади.
Дарсдан ташқари турли спорт тўгараклари машғулотларида, ўйниқса «Алпомиш» ва «Барчиной» махсус тестлари талабларини бажариш учуп тайёргарлик жараёнларида спорт атамаларига эътиборни қаратиш, уларни ҳам яхши билнм олишга ҳаракат қплиш керак бўлади.
2.0лий ўқув тортларида жисмоний тарбия ва спорт.
«Жисмоний тарбия ва снорт дастури» мустақиллик йиллари даврида кўпгина олий ўқув юртларида қайтадан ишлаб чиқилмоқда. Улар асосан ўз йўналишлари (иқтисодий, тиббиёт, техника, маданият, педагогика ва ҳ.к.) бўйича дастурларга ўзгартиришлар киритмоқда.
2001 йилда Тошкент Давлат иқтисодиёт университети жисмоний тарбия ва снорт кафедрасининг профессор-ўқитувчилари томонидан тайёрланган «Жисмоний тарбия ва спорт» дастури (рус тилнда) кўп соҳаларга намуна сифатида хизмат қила олади. Ундагн назарий билимлар бўлимидаги маърузаларнпнг мавзуларини келтириш мумкин, яъни:
I босқич.
-Ўзбекистонда жисмоний тарбия ва спорт;
-жисмоний тарбия-олий ўқув юртларида ўқув жараёни сифатида;
-жисмоннй тарбиянинг табиий-илмий аеослари;
-соғлом турмуш тарзининг асослари.
Мазкур мавзулардагн назарий бплимлар ва зарур тушунчаларга эга бўлишшшг ўзи талабаларда жиемоний тарбия ва снорт билан шуғулланншга қизиқишларини оттирншга йўллайди. Шу еабабдан жисмоний тарбия ва епортнинг тарих, педагогика, биология, еоциология ва б.қ. фанлар бплан бевоеита алоқадорлигига талабалар ишонч ҳоеил қиладилар.
II босқич:
-ҳаракат фаоллнги ва меҳнат қобилиятларининг тартибн (режими);
-жисмоний ва спорт тапёргарликларнинг асосларн;
-меҳнатни илмпп ташкил қнлншда жисмонин тарбия;
-касбий-амалий жисмоний тайёргарлик.
Бу мавзулар ҳам талабаларни жнсмонин тайёрлаш, айннқса уларни ўз касбларига амалий-касбий жнҳатдан йўналтиришда жисмоний тарбия ва спортнинг моҳиятини эътироф этпшга даъват этади.
3 босқичнинг бирннчи ярмпда <<Жпсмоний тарбия ва спортнинг ижтимоий аҳамия'гларн> мавзусида маъруза эшитиш тавсия эгнладп. 3 боеқичда жпсмоний тарбия
дарелари ўтплмапднган олий 5^қув юртларида бу мавзуни 2 босқичнинг сўнгида ташкпл қплшв лозим бўлади. Чунки, жисмоний тарбня, спорт, саёҳат ва халқ миллин ^лшнлари
яшсмоний мадапиятнинг асоси сифатнда халқ оммасига чуқур сингиб бормоқ-да.Улариинг таълим-тарбия, соғломлаштириш, жисмоний жиҳатдан баркамол қилиб етнштнрпшдагп ўрни, айниқса спорт орқали Узбекистоннпнг шуҳратини бутун жаҳонга таништиришдагп аҳамиятларини билиш бутунги куннинг долзарб вазифаларидан биридир.
Дасту|) таркпбида гимнастика, енгил атлетика, сузиш, спорт ўйинлари, танланган спорт турлари, амалий касб-хунар жисмоний тарбияен кабилар ўрин олган. Бу турларнинг мазмунида жуда кўн атамалар, иборалар, номлар мужассамлашган. Уларни амалий жиҳатдан яхши ўзлаштиришда мазмун ва қоидаларга алоҳида эътибор бериш лозим бўлади. Тушуниш қийин бўлган иборларани мустақнл равпшда махсус адабиётлардаи топиб ўқиш, фййдаланиш лознм (рўйхатга қаранг). Шучгангдек, спорт секцияларида шуғулланувчилар, айниқса ўқитувчи-мураббпнлар билан яқин мулоқатда бўлиш зарур. Ҳар кунгн телекўрсатувлар, рндно эшнттиришлар, апниқса «Спорт», «Ўзбекситон футболи», «Турон», «Маърифат» каби оммавий ахборот воситаларини ўқиб боршп зарур. Шу асосда жисмоний тарбия, спорт, саёҳат ва халқ миллий ўйинларшшнг мазмун ҳамда мақсадларини чуқур ўрганиш, айниқса жисмоний жиҳатдан чиниқишга эрншиш мумкин бўлади.
Хулоса тариқасида айтиш лозимки, ўқувчи-ёшлар ва талабалар жисмоний тарбия дарсларидаги назарий билнм асослари, амалнй тайёргарлик йўналишларини мустахкам-лашда якка тартибда ва ўртоқлари билан ҳамкорликда адабиёт манбаъларини мутоала қплиш ҳамда бевосита спорт турлари билан шуғулланиш жараёнларида ўзларининг жисмоний баркамолликларини ошириб боришларп лозим.
Ишлаб чиқариш меҳнат жамоалари, дам олиш ва соғломлаштириш масканлари, оромгоҳлари ҳимда марказлардаги киншлар "жисмоний тарбня ва спорт соҳасидаги назарий билим ва амалий кўникмаларини мустақил равишда мутахассисларга мурожаат қилиш, оммавий адабиётлар, турли қўлланмалардан фойдаланишлари мақсадга мувофиқдир.


3. САЁҲАТЛАР ВА ХАЛҚ МИЛЛИЙ ЎЙИНЛАРИ БИЛАН БОҒЛИҚ АТАМАЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ

Жисмоний тарбня, спорт, саёҳат ва халқ миллий ўйинлари ҳақидаги ўқув услубий қўлланмалар, «Жнсмоний тарбия ва спорт луғати» (1992) ва бошқа воспталар жуда кўп муҳим атамалар, ноилар, иборалар ифода этилган. Уларнинг энг керакли томонлари доимий равншда ўрганиб бориш, опла ва нш жойларида улардан фойдаланиш жисмоний баркамоллик ва бардамликни таъминлашнинг йўлидир.

3. Саёҳатдаги номлар ҳақида тушунчалар.
Саёҳатларнинг турлари ва шакллари жуда кўп. Узбекистонда уларнп асосан уч йўналишга ажратиш мумкин, яъин:
1. Сайр-томошалар (экскурсия).
2.11иёда юриш саёҳати.
З.Тоққа чиқиш саёҳати.
Ушбу турдаги саёҳатларда қўлланиладиган асосий атамалар ва тушунчаларга изоҳ бериш лозим бўлади.
3.1. Сайр-томошалар.
Сайр (экскурсия) қилишнинг мазмунида
саргузаштлар, томошалар, маданий дам олиш, тарихий, маданий, археологик қазилмалар, топилмалар ва ҳ.к.ларни ^трганнш, илмий жиҳатдан тадқиқотлар, таҳсиллар ўтказишлар мужасеамланиши мумкин. Бундай жиҳатлар Самарқанд, Бухоро, Хива, Урганч, Шаҳрисабз, Термиз ва бошқа шаҳарлардаги тарихий меморчилик, ўймакорлик, чизмачилик ва жуда к^тг санъат турлари, тарихий-маданий обидаларга бой. Шулар қаторида янгидан қурилаётган санъат, уй-жой ва турли соҳаларга мансуб бўлган маданий қурилиш кошоналари, спорт саройлари деярлик барча вилоятларда мавжуддир.
Узбекситон Республикаси президентининг саъй-ҳаракатлари туфайли мамлакатда туризм янги йўналишларда барио этилмоқда. Бунда «Ўзбектуризм компанияеи» (1995) муҳим аҳамиятга эгадир.
Маҳаллий ва халқаро туризмни ташкил этиш ва уларни ривожлантиришда «Туризм тўғрисида» қонун (1999 йил 22 август) ва туризм бўйича кадрлар тайёрлаш, тарихий шаҳарларда туризм касб-хунар коллежларини ташкил этиш, Тошкент Давлат иқтисодиёт Университетида туризм факультетини ташкил этиш тўғрисида ЎзРВМнинг махсус қарорлари (1999 йил июл) қабул қилинди. Уларнинг асосий мазмуни юртимиз аҳолисининг шаҳарлага сайр-томоша қилишлари, ўқувчи ёшларнинг бу соҳадаги билимларини бойитиш, халқаро маданиятни ўрганиш каби муҳим муаммалар ифода этилган. Айниқса хорижий мамлакатлардан келаётган саёҳатчилар, меҳмонлар, мутахассисларга катта эътибор бсрилган.
3.2. Пиёда юриш саёҳати.
Саёҳатнинг бу тури асосан дам олиш (1-2 кун) ва таътил пайтларида к^тт кунлик (5-6 ва ундан ортиқ) шакилда уюштирилади. Уларнинг асосий мақсад ва вазифалари табиатни томоша қилиш, дам олиш, саломатликни яхшилаш, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсини ўрганиш, табиатни қўриқлаш кабилардан иборат. Мактаб ўқувчилари, олий ва ўрта махсус ўқув юртларининг талаба ёшлари махсус саёҳатларда (ботаника, тарих, география, тил-адабиёт ва ҳ.к.) битирув (диплом) ишлари учун зарур далилларни йиғиши мумкин. Бундай саёҳатларга зарур жихозлар, кийим-кечаклар, озиқ-овқат ва б.қ. зарур нарсаларни тўплаш, уларни рюкзакларда (халта, тўрва) ўзлари кўтариб юришларига тўғри келади. Кўп кунлик саёҳатларда уловлардаи (от, эшак ва ҳ.к.) мақсадли фойдаланиш мумкин.
Юриш тартиблари: Саёҳат қатнашчилари энг аввало раҳбарнинг (инструктор-методист) талаблари ҳамда кўрсатмаларига тўла риоя қилишлари зарурдир. Чунки, ўзбошимчалик билан ҳар томонга кетиш, айниқса ҳаммадан олдин кетиб қолиш ёки орқада қолиш натижасида кўнгилсиз воқеалар соднр бўлади. Шу сабабдан юриш пайтида барча қатнашчилар бир қаторда тизилиб юришлари, раҳбарнинг (ўқитувчининг) рухсати билан тўхташ ва яна қиялик, тик жойлардан ўтишда эхтиётлик қоидаларига риоя қилинади, бир-бирига зарур ёрдамлар кўрсатилади.
Дам олиш: Дам олишнинг ҳам турлари кўп яъни юриш пайтларида қисқа ўтириб (5-10 дақиқа) ҳордиқ чиқариш, нонушта қилиш учун (тушки пайт) дам олиш ва тунаш (ётиб қолиш) кабилар. Дам олишнинг турларига асосан овқат тайёрлаш, турли хил ўйинларни ташкил этиш, вазифлар асосида кузатиш, далиллар йиғиш каби фаолиятларни бажариш мумкин бўлади.
Довон (тик жойлар) ошиш: Кўп кунлик саёҳатлар асосан тоғли ва тоғ олди жойларида ўтказилади. Бунда табиийки қирлар, адирлар, сойлардан ўтиш, баъзан эса тоғнинг орқа томонига ошиш учун довондан ўтишга тўғри келади. Бунда юриш, ўтириш, тўсиқликлар, қиррали тошлардан ўтишнинг ўзига хос қоидалари бўлади. Уларни ўқитувчи айтиб, кўрсатиб ва огоҳлантириб боради.
Довонлар тоғларнинг паст-баландлигига қараб турли хил қийинчиликлари ( категория трудности) эга бўлади. Ўқувчи-ёшлар илк бор довон ошиш саёҳатларида иштирок этганда биринчи даражали қийинчиликни (тоғнинг биландлши 1,5-2 км) танлашлари мақсадга мувофиқдир.
Гулхан ёқиш. Гулханшшг асосан икки турдаги шакллари бўлади, яъни овқат иишириш ва кийимларни қуритиш ҳамда гулхан ортида дам олиш, турли саҳбатлар қуриш. Гулхан ёқиш учун эса кўп ўтин керак бўлади. Ўрмон хўжаликлари, давлат қўриқхоналари ёки аҳоли истиқомат жойларига яқин бўлган худудларда тунашга т>'ғри келса, ўтин териш ва йиғишда албатта рухсат ёки маслаҳатлар олиш шарт. Дарахтларни синдириш, одамларнииг йиғиб қўйган шох-шаббаларини сўроқсиз ёқпш мумкин эмас.
Атрофни чамалаш ва белгиланган жопга мулжаллаб етиб бориш: тоғли ва текислик жойларда ҳар хил белгилар, ёзувлар, йўл кўрсаткичлар учраш мумкин. Бундай имкониятлар 65'лмаганда ўзларидаги харита ёки чизма (схема) орқали чамалаб юришга тўғри келади. Бундай шароитларда география фанидан ўрганилган назарий билимлар ва амалий кўникмалардан самарали фойдаланиш лозим, яъни компас, соат, қуёшнинг (ойнинг) чақиши, тушлик ва ботиш жараёнларидаги ўлчовлар, табиатни кузатиш қоидаларидан ҳам фойдаланилади.
Саёҳат жахозалари: Жиҳозлар бир кунлик саёҳатларда унчалик кўп талаб этилмайди. Фақат оддий кийимлар, енгил оёқ кийимлари, зарур озиқ-овқатларни олиб юришга тўғри келади. Кўп кунлик саёҳатларда етарли даражадаги озиқ-овқатлар, кийимлар, гигиеник воситаларни олиш зарурдир. Гуруҳ учун эса чодир, овқат пишириш, тиббий воситалар ғамланади. Эсдаликлар олиш учун эса фото, видео воситаларни олиш мумкин. Дам олишларшшг мазмунли ўгиши учун мусиқа асбоблари, тўплар, магнитафон, дурбин ва ҳ.к.ларни олиш мумкин.
Йўл юриш варақаси (маршрутний лист): Бу ҳужжат саёҳатларни уюштириш, ўтказиш ва якунлашнинг асосий омилидир. Чунки, саёҳат уюштириш учун ота-
оналар, иш жойи, ўқув юрти раҳбарларининг рухсати ва расмий тасдиқлар шартдир. Унда саёҳат
қатнашчиларининг рўйхати, юриш йўли, муддатлари ва саёҳат учун жавобгар раҳбар ифода этилади. Саёҳатларнинг ҳақиқийлиги исботлаш учун эса, энг муҳим жойларда (қишлоқлар, ўрмон хўжалиги, қўриқхоиа, саёҳат маскани-турбаза ва ҳ.к.) белгилатиш, муҳр бостириш зарур бўлади.
Саёҳат якуни: Бошида таъкидланганидек саёҳатга якун ясаш сўнгги гулхан атрофида ўтказилади. Бунда иштирокчиларнинг амалий фаолиятлари, келажак саёҳатлар ҳақида раҳбар маълумот беради. Қатнашчнларга гербарийлар ясаш, деворий газеталар, фотоальбомлар чиқариш, видеотасвирларни намойиш қилиш ва б.қ. топшириқлар берилади. Эртасига йўлга тушиш тартиб-қоидалари ва уйга етиб бориш эхтиёжликлари аниқ белгиланади. Фаол саёҳатчилар билан ҳамкорликда раҳбар (ўқитувчи) ёшма равишдва ҳисобот тайёрлашади.
З.З.Тоққа чиқиш саёҳати.
Саёҳатнинг бу турини ўтказиш учун энг камида 2-3 кун талаб этилади. Шу сабабдан унга тайёрланиш жараёнлари кўп фаолиятларни талаб этади, яъни:
БГуруҳни белгилаш, йўлларнинг варақасини тасдиқлатиш.
2.3арур жихозлар, тиббий воситаларни йиғиш.
З.Озиқ-овқат, махсус кийимларни жамғариш.
Узбекистон шароитида тоғларга саёҳат уюштиришни мўлжаллаган шаҳарликлар ва вилоят, туман марказларида истиқомат қилувчилар тоғ олди жойларига яқинлашиш мақсадида автоуловлардан фойдаланишлари мумкин. Шунингдек, тоғ ёнбағирларига (машина юриш қийин бўлса) турли хил уловлардан (от, эшак) ҳам мақсадли фойдаланишга тўғри келади.
Ўзбекистоннинг тоғли худудлари саёҳатининг бу тури учун энг қулай жойлардир. Айниқса Фарғона водийси, Тошкент вилоятининг Чорвоқ сув омбори атрофлари, Чимган, Паркент, Пискент, Ангрен, Олмалиқ ва б.қ. жойлари тоғ саёҳатлари учуи жуда қулайдир. Замин, Бахмал, Фориш (Жиззах вилояти), Ургут, Омонқўтон, Оҳалик, Оқсой (Саманрқанд вилояти) ва Қашқадарё ва Сурхондарё воҳасшшнг деярлик барча тоғли худудлари ўқувчи-ёшлар ҳамда талабаларнинг ёзги дам олиш оромгоҳларшш 5'^зиД^а жойлаштирган. Бундай жойларда режали саёҳатлар ва ўз ихтиёри (ҳаваскорлик) билан саёҳат ташкил қилганлар кўнгилдагидек тоғ саёҳатларини ўтказиши мумкин. Лекин бунда тоғ саёҳатларини яхши биладиган жисмоний тарбия ўқитувчилари ёки махсус ташкилотчиларнинг (инструктор) раҳбарлиги зарурдир.
Тоғ саёҳатлари жараёнларида ҳам худди пиёда юриш саёҳатларидаги каби жихозлар, озиқ-овқатлар ва б.қ. воситаларни жамғариш зарур бўлади. Бунда саёҳатчилардан махсус жисмоний тайёргарликлар талаб этилади. Баланд қирлар, чакалакзор ёки тошлоқ сойлардан ўтиш, бир неча довонлар ошиб ўтиш, баъзан тезоқар сувлардан кечиб ўтиш, арқонлардан фойдаланиш ҳолатлари ҳам юз бериши мумкин.
Туристик клублар: Туристик (саёҳат)
клубларининг ҳам икки йўналиши, яъни: Шаҳарлараро экскурсия (сайр-саёҳат) ташкил этиш ва туризм турлари бўйича юришлар уюштиришдан иборат. Биринчи йўналиши асосан Узбектуризм компанияси тасарруфида, иккинчиси эса касаба уюшмалари ҳамда халқ таълими тизимида мавжуддир. Иккинчи йўналишдаги туристик клублар асосан ишлаб чиқариш корхоналари ва туризм турларига (ниёда, тоғ, велосипед ва ҳ.к.) қизиққан ўқувчи ёшларни ўзига жалб этади.
Узбектуризм компаниясига тегишли клублар асосан тарихий ва мадаиий обидаларга бой бўлган шаҳарларда кўпроқ ташкил этилиб, улар саёҳат-томошаларни уюштириш билан боғлиқ бўлган фаолиятларни амалга оширмоқда. Туристик ташкилотлар: Саёҳатларнинг барча турларида ўзларига хос мураккабликлар мавжуд. Уларни ҳар ким ҳам (ҳатто жисмоний тарбия ёки география ўқитувчилари) яхши билавермайди. Шу сабабдан саёҳатларнинг ҳар бир тури бўйича ташкилотчилар (инструктор, методистлар) махсус семинар-ўқув машғулотларида тайёрланади. Саёҳатларнинг мазмуни, шакли ва мақсадларига қараб ташкилотчиларнинг тайёргарлик даражалари, унвонлари бўлади, яъни жамоатчи инструктор, кичик инструктор, инструктор ва катта инструктор.
Жамоатчи инструктор: ҳар бир жамоа ёки ўқув юртларида бир кунлик саёҳатларни ташкил қилувчиларни жамоатчи инстркутор деб аталади. Уларни махсус семинарларда тайёрланади (10-15 кун). Бунда юқори синфларнинг ўқувчилари ва талаба ёшлар ҳам фаол қатнашишлари мумкин.
Кичик инструктор: гуруҳ ёки жамоада саёҳатларни ташкил қилиш, раҳбар балиш учун бу унвонга эга бўлиш шартдир. Улар ҳам шаҳар (туман) шароитларидаги туристлар клуби ёки спорт уюшмалари таркибидаги туризм секцияларида тайёрланади.
Инстркутор ва катта инстркутор унвонига эга бўлиш учун кўп кунлик (10-15) саёҳатларда 4-5 маротаба қатнашган ва раҳбар ёрдамчиси бўлган бўлиш керак. Шунингдек туристик клублар ёки марказий туристик секцияларда махсус семинар-ўқув машғулотларини битириб, гувоҳномага эга бўлишлари лозим.
Туризмнинг деярли барча турларида ҳам бошқа спорт турлари каби разрядлар, туризм устаси каби унвонлар берилади. Уларнинг норматив талаблари ягона спорт классификациясида алоҳида берилган.
4. Халқ миллий ўйинларида ишлатиладиган иборалар ҳақида.
4.1.Халқ миллий ўйинларининг турлари.
Халқ миллий ўйинлари тушунчаси кенг қамровли турли хил санъат, маданият, маърифат, амалий ҳаракатли ўйинлар ва ҳозирги замон спортига айланган курашлар, от ўйинлари кабилардан иборат. Жисмоний маданият билан бевосита алоқадор ва жисмоний тарбия воситалари сифатида қуйидаги энг муҳим турларни эътироф этмоқ зарур, яъни:
1.Ўзбек курашлари (Бухоро, Фарғона (Белбоғли кураш) усуллари, турон-қўл жанги санъати).
2.0т ўиинлари (кўпкари-улоқ, пойга, отдап ағдариш, қиз қувлоқ, совғон ва ҳ.к.).
З.Дорбоз (аския ва кулгу аралаш ўйинлар). 4.Тош кўтариш (гир). 5.Билак кучини синаш. б.Арқон тортишиш.
7.Арғумча (Ҳалганчак уиш-қизлар ўйини). 8.Ҳаракатли ўйинлар.
Бу ўйинлариииг таркибида кўп сонли қизиқарли ўйинлар, фаол ҳаракатлар, сўз ўйинлари, кулгу ва масқарабозлик ҳам мавжуддир.
Халқ орасида қадимдан қўлланилиб келинаётган от ўйиилари ва баъзи миллий ҳаракатли ўйинларга изоҳлар бериш зарур бўлади. Чунки, уларнинг келажакда сиорт даражасига етишига умид қилиш мумкин.
От ўйинлари: Бу ўйинлар ўзоқ тарихга эга бўлиб, қадимги аждодларимизнинг ижтимоий турмуш маданиятларидан гувоҳ берувчи энг муҳим омиллар тиркибига қиради. Улар ҳақида халқ оғзаки ижоди дурдоналари, расмий тарихий ва археологик манбаъларда 5% ифодаларини топган.
От ўйинлари яқин ўтмишимизда қуйидаги турлардан иборат бўлиб, турли хил анъанавий маросимлар, удумлар, сайллар, байрамларда қўлланилиб келинган, яъни улар:
Кўпкари-Самарканд, Жиззах, Бухоро, Навоий, Сурхон, Қашқадарё воҳаларида кенг тарқалган ва катта тўйларда ҳозир ҳам кўп қўлланиладиган ўииндир.
Улоқ-кўпкарининг айнан ўзи бўлиб, Тогакент, Сирдарё вилоятлари ва Фарғона водийсида шу ном билан юритилади.
Пойга: отда улоқни олиб қочиш ва белгиланган манзилга (чортоқ, ялов ва ҳ.к) етказишдир. Бу тур улоқсиз отни чоптириб, мўлжалга тез етиб келишдир. Бунда отларнинг тури (зоти), ёшига қараб ҳар хил масофалар белгиланади. Халқаро миқёсда ўтказиладиган от пойгалари 40-60 км масофаларга эгадир. 2003 йил августда Ўзбекистон отлари ва чавондозлари Москва атрофида ўтказилган халқаро турнирларда иштирок этди ва жахон чемпиони унвонига ҳам сазовор бўлди. («Спорт» газетасининг 2003 йил 20 август сонига қаранг).
Отдан ағдариш, қиз қувмоқ турлари кўпроқ қирғиз ва қозоқ халқлари орасида учрайди. Бизда кейинги йилларда бу турлар анъана эмас. Отда қиличлашига, найза улоқтириш, санчиш, камондан найза (ўқ) узиш каби турлар қадимдан жанг усулигина эмас, балки ёгаларни жанговорлнкка тайёрлага воситаси ҳам бўлган.
Ҳозирги даврда чегараларни қўриқлаш, тоғли шароитларда турли хил ўйинларни ўтказигада отлар муҳим аҳамиятга эгадир.
Дорбоз, арқон тортшп, билак кучини синаш, тош (гир) кўтарига каби миллий ўйинлар ҳам сайллар, анъанавий байрамлар, катта тўйларда кенг қўлланилиб келинмоқда. Улар ёшларни ижтимоий ва маънавий жиҳатдан тарбиялашда хизмат қилмоқда.
Ҳаракатли ўйинлар: Ўзбек халқ миллий ўйинларининг турлари беқиёс кўп ва улар қадимги авлодларимизнинг меҳнат, турмуш ва маданиятларини акс эттирувчи ўзига хос ижтимоий-тарбиявий хусусиятлардир. Бу хақда профессорлар М.Муродов, У.Қорабоев, Т.Усманхўжаев ва б.қ. бир қатор мутахассислар жуда кўп мулоҳазалар юритишган ва ўзларининг китобларида ўйинларнинг мазмуни, ижтимоий-тарбиявий жараёнларини батафсил ёритиб беришган.
Ўзбек миллий ўйинлари ўқув юртларининг «Жисмоний тарбия» дастурлари ва турли хил нуфузли халқ миллий ўйинлари дастурларидан ўрин оганлиги билан муҳим аҳамият касб этмоқда. Уларнинг номлари ва келажакдаги муаммолари ҳақида бошда эслатилди.
Ҳаракат тушунчаси ўз-ўзидан маълумки, инсонлар доимо нималар биландир банд бўлади. Бири ўтириб ишласа, иккинчиси юриб, туриб ишлайди. Бу билан танадаги аъзоларнинг (қўл, оёқ, гавда, бўғин, юрак, ўпка, қон томирлари, асаб толалари ва ҳ.к.) меъёрида ишлашипи таъминлайди. Булар табиий бир ҳолда баяшрилади. Болалар, ўсмирлар, талабалар ўз ихтиёрлари билан доимо қандайдир ўйинлар билан банд бўлишади. Ҳозирги давр шароитида шаҳар ва қишлоқ ёшлари бекорчи ёки бўш вақтларида футбол, волейбол, баскетбол, теннис каби спорт ўйинларининг элементлари билан шуғулланишади. Кичик ёшдаги мактаб ўқувчилари асосан тўп ўиинлари, сакрашлар ва турли хил ҳаракатли ўйинларни эшик,ҳовли, кўчаларда доимо ўйнагаади. Бу фаол ҳаракатлар болаларнинг ҳаракатчанлигини ривожлантнришда муҳим рол ўйнамоқда.
Такидлаш зарурки, аксарият барча ўйинларни боғча ёки мактабларда ўргатишган, уларни болалар севиб ўйнагаади. Ўйинларнинг кўпчилиги халқаро миқёсдаги турлардир. Ўзбек миллий ҳаракатли ўйинларини кўпчилигини ёшлар билишмайди ёки 5'йнаш учун шароитлар етишмайди. Шу сабабдан маҳалла аҳиллари, қишлоқдаги фаоллар миллий ҳаракатли ўйинларни ташкил қилишда ёрдам беришлари лозим.

б.Оммавий соғломлаштирувчи жисмоний тарбия ва спорт тадбирлари ҳақида. 5Л.Оммавий соғломлаштирувчи жисмоний тарбия.

Одамлар соғлиғини яхшнловчи ва қайта тикловчи омиллар таркибида жисмоний тарбия воситалари ҳам ўзига хос бўлган хусусиятларга эгадир. Айниқса спорт ўйинлари, саёҳатлар, ҳаркатли ўйинлар, турли хил гимнастика машқлари кўпчилик (оммавий) бўлиб бажаришга қулайдир. Шу сабабдан уларни оммавий деб юритилади. Бу йўлда уларни қуйидагиларга ажратиш мумкин:
-эрталабки гигиеник гимнастика;
-дарсдан (ишдан) ташқари бўш пайтларда ўйналадиган турли ҳаракатли ва спорт ўйинлари;
-ўқиш ва меҳнат шароитида ўтказиладиган дарслар, жисмоний машқлар;
-байрамлар ва спорт мусобақалари бошланишидаги бажариладиган оммавий чиқишлар, намоиш машқлари;
-дам олиш кунлари ёки таътил пайтларида ташкил этиладиган саёҳатлар;
-истироҳат боғлари, дам олиш зоналари, аҳоли истиқомат жойларидаги турли хил ўйинлар, аттракционлар;
-дарё, кўл, канал, сув омборлари ёқасида чўмилиб, офтобда тобланиш, турли хил ўйинлар.
Соғломлаштириш иборасининг икки тури мавжуд, яъни:
1 .Хасталанган ва ногиронларни даволаш.
2.Жисмонан соғлом кигаиларнинг жисмоний жиҳатдан ривожланиши ва чиниқишини таъминлаш.
Маълумки, шифокорлар, поликлиникалар, даволаш марказларида жисмоний машқлар (гимнастика), уқалаш (массаж) каби воситалар орқали балаларни даволайди.
Уқув юртларида носоғлом ёшлар учун алоҳида махсус дарслар, машғулотлар олиб борилади.
Юқорида таъкидланганидек, турли хил машқлар ва ўйинлар билан оммавий тадбирлар орқали кишиларнинг саломатлигини яиада яхшилаш, жисмоний чиниқишлар олиб борилади. Бу билан кишиларнинг меҳнат қобилиятлари такомиллаштирилади.
5.2.Соғломлаштириш оммавий спорт тадбирлари.
Эътироф этиш лозимки сиорт турлари энг аввало шуғулланувчиларни жисмоний жиҳатдан чиниқтириш, ривожлантириш билан биргаликда, уларнинг жисмоний тайёргарлигини ҳам тарбиялайди. Бу эса спорт маҳоратларини оширишга қаратилади.
Бевоснта снорт турлари билан шуғулланувчиларнинг саломатлиги ва жисмоний тайёргарлигини тарбиялашда фақат махсус (ихтисос бўйича) машқлар билангина эмас, балки умумривожлантирувчи гимнастика, енгил атлетика, сузиш, акробатика, оғир атлетика, саёҳат ва б.қ. турлардан ҳам фойдаланилади.
Спорт машқлари ёки мусобақаларда спортчилар у ёки бу даражада шкастланиши, жароҳатланиши табиийдир. Уларни асосан жисмоний машқлар воситалари билан даволагн, қайта тиклашда фойдаланилади.
Оммавий снорт тушунчаси кўичилик бўлиб шуғулланиш, ўйнаш каби фаолиятларни билдиради. Бунга қуйидаги мисолларни келтириш билан кифояланса бўлади, яъни:
1.Футбол, волейбол, баскетбол, қўл тўпи каби спорт 5*йинлари бўйича мусобақалар ўтказиш, уларда 5-10 ва ундан кўнроқ командаларнинг бир-бири билан (айланма спорти) ўйнашлари, ғолибларни аниқлаш.
2.Енгил атлетиканинг югуришлар, кросс, эстафеталар каби турлари бир йўлакай юзлаб кишиларнинг иштироки.
З.Дам олиш куни саёҳатларида гуруҳ бўлиб тоғларга чиқиш, туризм бўйича ўқувчи ёшларнинг клублари, бир печа автобус (поезд) ларда шаҳарларга сайр-саёҳат (экскурсия) уюштиришлари ва ҳ.к.
Юқорида баён этилган тадбирларда жисмоний машқлар, турли хил ўйинлар, спорт турлари ўтказилиб, уларда асосан соғломлаштириш мақсади мужассамлашади, яъни спорт мусобақаларидаги каби қатъий қоидалар талаб этилмайди, шунингдек спортнинг техник ва тактик мазмунлари тўла ифодаланмайди.
б.Илмий тадқиқотлар ҳақида.
Узбекистон шароитида олиб борилаётган жуда кўп илмий тадқиқотлар қаторида жисмоний тарбия ва спорт соҳаси ҳам анча салмоқлидир. Уларнинг энг муҳим йўналишлари қуйидагилардан иборат, яъни:
-аспирантура (3 йил, сиртқи ўқиш 4 йил) йўли билан илмий кадрлар тайёрлашда асосий тамоиллар амалга оширилади;
-докторантура (3 йил) йили билан энг юқори малакали олимлар тайёрланади.
-профессор-ўқитувчилар раҳбарлигида аспирантлар, магистрлар., талабалар, ўқувчи ёшлар ва мустақил равишда илмий тадқиқот билан шуғулланувчилар у ёки бу мавзуда иш олиб боришади. Натижада диссертация, битирув (диплом), босқич (курс) ишлари ва рефератлар тайёрланади. Тайёр ишлар махсус ҳимоя илмий кенгашлари, факультет, кафедра йиғилишларида муҳокама қилинади, ҳамда баҳолаиади (тасдиқланади).
-номзодлик ва докторлик ишлари, доцент ва профессорлик унвони учун тавсия этилган ҳужжатлар Республика Олий аттестация комиссиясида тасдиқланади ва илмий даражалар ҳамда унвонлар берилади.
-Узбекистон шароитида жисмоний тарбия ва спорт бўйича илмий тадқиқотлар қуйидаги йўналишларга эгадир, яъни:
1.Жисмоний тарбия, оммавий соғломлаштириш ва спорт машғулотлари пазарияси ва услуби.
2.Жисмоний тарбия ва спортнинг тиббиёт билан алоқадорлиги.
З.Жисмоний тарбия ва спортнинг физиологик, биологик, биомеханика ва шунга ўхшаш соҳалари билан боғлиқлиги.
4.Жисмоний тарбия ва спортнинг иқтисодиёт, социология, тарих ва жамиятшунослик соҳалари билан узвийлиги.
Юқоридаги йўналишларда ўтказиладиган илмий тадқиқотларда ўқувчи ёшларнинг жисмоний тайёргарлиги, машқларнинг таъсири, спортчиларни техник-тактик жиҳатдан тайёрлаш ва улар билан шюқадор жараёнлар ўрганилади.
Илмий тадқиқотларнинг асосий усуллари қуйидагича бўлиши мумкин, яъни:
-кузатиш, суҳбат, мулоқотлар;
-махсуе варақалар (анкета) орқали социологик изланишлар;
-синов-тажриба (эксперимент) йўли билан аниқ маълумотларни тўплаш, уларни илмий-назарий ҳамда амалий жиҳатдан таҳлил қилиш ва ҳ.к.
Такндлаш лозимки, ҳар қандай изланиш, ўрганиш ва тадқиқот жараёнлари расмий ва махсус адабиёт манбаъларини чуқур ўрганиш ҳамда уларни таҳлил қилишни тақазо этади. Шу сабабдан ҳам мавзу ва муаммога доир адабиётлар, техник воситалар ҳамда тегишли маълумотларни йиғиш энг дастлабки фаолиятлардан ҳисобланади. Уқувчи ёшлар ва талабалар бу соҳалардаги билим ва кўникмаларини яхши ўзлаштиришлари мақсадга мувофиқдир.
Аҳолининг, айниқса ўқувчи ёшларнинг жисмоний тарбия ва спортга бўлган муносабатлари, қизиқишлари, турли шароитлар ҳақидаги маълумотларни аниқлашда махсус варақалар (анкета) муҳим роль ўйнайди. Варақа саволларини тузишда мавзуга доир асосий муаммолар ечимини топишга диққат-эътибор қаратилади. Бу йўлда тест саволларига ўхшаш жиҳатлар фойдаланилади. Лекин саволларнинг бошида берилган жавоблар аниқ, ижобий ва мавзуни тўла очиб беришда хизмат қилиши керак. Шу сабабдан ўқувчи ёшлар ва талабалар варақаларнинг турли йўналишларидаги турларини йиғиш, ўрганиш ва улардан ўз мақсадлари йўлида самарали фойдаланишлари керак бўлади.
Бирон соҳани аниқ белгилашда рақамлар, доимий воқеъалар муҳим аҳамиятга эгадир. Шу сабабдан спорт қўмита, спорт жамиятлари, уюгамалар, клублар, халқ таълими ва б.қ. жамоалардаги маълумотномалар, ҳисоботлар, статистик кўргазмаларни йиғиши газеталардан еамарали фойдаланишлари керак.
Олинган энг муҳим тадқиқот натижалари ҳамда улар асосида ишлаб чиқарилган амалий тавсияларни газеталар, журналлар, илмий тўпламларда ёритиб бориши зарур. Илмий анжуманлар, махсус семинар-кенгашларда чиқишлар, маърузалар ўқиши лозим. Буларшшг ҳаммаси илмий тажрибаларнинг ошишига олиб боради.
Энг қизиқарли атамалар.
«Жисмоний тарбия ва спорт луғати» 1-2 жилд (1992 й.) Жисмоний маданият ҳаракатида учрайдиган энг асосий атамалар, айниқса спортнинг кўпчилик турлари (қишки, техник, сув, тоғ ва ҳ.к.) бўйича изоҳлар мазмун топган. Бошда қайд этилганидек спортнинг тиббиёт, биомеҳаника, психология, биология, физиология ва б.қ. соҳаларидаги алоқадорликларига ҳам кўп ўрин берилган. Бу соҳаларга қизиқувчилар музкур луғатдан фойдаланилганлари мумкин. Луғатни топиш қийин бўлса ЎзДЖТИ кутубхонаси ёки кекса олимларга мурожаат қилиш мумкин. Бу луғатда ифода этилган ва ўқувчи ёпшар учуи қизиқарли бўлган баъзи атамалар изоҳини келтиришни лозим топдик.
Мутлоқ (абсалют) чемпион-энг юқори даражадаги натижага эришиш.
Мутлоқ чемпионат-юқори савияда ўтказиладиган сгюрт мусобақалар.
Осиё ўйинлари-илк бор 1949 йилда ташкил этилган. Унинг дастурида енгил атлетика, сузига, бадминтон, баскетбол, бокс, кураш, велоспорт, волейбол, гимнастика, эшкак эшиш, дзю-до, от спорти, отиш, теннис, оғир атлетика, қиличбозлик, футбол, чим хоккей ва ҳ.к. мавжуд.
Акробатика-спорт тури. Бу ибора юнонча бўлиб «оёқ учларида юраман», «юқорига чиқаман» маъноларига эгадир.
Атлетика-машқ, жисмоний ҳаракатларни билдиради. Унинг турлари ва бажарилиш усуллари жуда кўп. Атлетизм-мушакларни махсус тайёрлаш, яъни гўзал, кучли, чидамли бўлишда қўллаш.
Аут-ўйинлар жараёнида тўпларнинг четга чиқиб кетиши.
Аэробика-турли машқларни ҳар хил усулларда ва воситаларда (уловлар: велосипед, автоматика ва ҳ.к) бажариш. Ритмик гимнастикани ҳам унинг таркибига киритиш мумкин.
Арманча кураш-кох деб аталади.


4. СПОРТ ФЕДЕРАЦИЯЛАРИ ВА СПОРТ МУСОБАҚАЛАРИ БИЛАН БОҒЛИҚ АТАМАЛАР
Африка ўйинлари-1965 йил Браззовил шаҳрида илк бор ташкил этилган.
Каратэ-япон кураши.
Кедьл-енгил оёқ кийими.
Кетч-япон курагаи, ҳамма усуллардан фойдаланиш курашидир.
Крикет-бейсбол ўйининг бир тури.
Кросс-паст-баланд ва турли тўсиқли жойлардан югуриб ўтиш.
Халқаро спорт уюшмаларининг (олимпия ўйинлари дастурларига кирган) номлари:
1.Академик қайиқ ҳайдаш (ФИСА), 1982 йил ташкил этилган.
2.Бадминтон (ИБФ), 1934 йил ташкил этилган.
З.Байдарка ва каноэда яшкак эшиш (ИКФ), 1924 йил ташкил этилган.
4.Баскетбол (ФИБА), 1932 йил ташкил этилган.
5.Бейсбол (ИБА), 1938 йил ташкил этилган.
б.Бокс (АИБА),1946 йил ташкил этилган.
7.Велосипед спорти (ФИАК), 1900 йил ташкил этилган.
8.Волейбол (ФИВБ), 1947 йил ташкил этилган.
Э.Гимнастика (ФИЖ), 1881 йил ташкил этилган.
Ю.Дзю-до (ИДФ), 1951 йил ташкил этилган.
П.Гандбол (ИГФ), 1946 йил ташкил этилган.
12.Енгал атлетика (ИААФ), 1912 йил ташкил этилган.
13.3амонавий бешкураш (АИПМБ), 1948 йил ташкил этилган.
14.Елканли спорт (ИЯРУ), 1907 йил ташкил этилган.
15.Қиличбозлик (ФИЕ), 1913 йил ташкил этилган.
16.Камондан отиш (ФИТА). 1931 йил ташкил этилган.
17.Кураш (ФИЛА), 1912 йил ташкил этилган.
18.0гар атлетика (ИВБ), 1905 йил ташкил этилган.
19.0тиш (ЧИТ), 1907 йил ташкил этилган.
20.От спорти (ФЕИ), 1921 йил ташкил этилган.
21.Стол тенниси (ИТТФ), 1926 йил тагакил этилган.
22.Сузиш (ФИНА), 19036 йил ташкил этилган.
23.Теннис (ИТФ), 1913 йил ташкил этилган.
24.Футбол (ФИФА), 1904 йил ташкил этилган.
25.Чим устида хоккей (ФИХ), 1924 йил ташкил этилган.
Таъкидлаш лозимки, Олимпия ўйинларини ўтказувчи шаҳар (мамлакат) ўзларининг миллий спорт турини ўйинлар дастурига киритишлари мумкин, агар бу турлар халқаро спорт уюшмаси даражасига етиб, ўз мақомини олган бўлса.
Узбекистон Республикаси Олимпия қўмитаси (МОҚ) 1992 йил 21 январда тагакил этилди, унинг президенти этиб О.Назаров сайланди. ЎзМОК халқаро олимпия қўмитасига (ҲОҚ) 1992 йил 12 мартда аъзо бўлиб киради.
Олимпия-шиори-тезроқ, баландроқ, кучлироқ чақириқлар ўйинларни асосий шиоридир.
Олимпия олови-олимп (Греция)даги сунъий оловдан машъала ёқиб, ўйин ўтказиладиган жойга етказиш анъанаси.
Олимния рамзи (талисман)-ўйин ўтказувчи ташкилот томонидан тайёрланадиган белги. Т: 1980 йил Москвада айиқ, шаклини талисман (тимсол) қилиб олинган эди.
Олимпия ҳаракати-олимпия ўйинлари бўйича кўнгиллик мамлакатларнинг ҳаракати ва бевосита иштироклари.
Халақаро олимиия қўмитаси (ХОҚ)- Франция адиби Пъерде Кубертен ташаббуси билан 1894 йил ХОҚ ташкил этилди ва 1896 йил биринчи олимпия ўйини Афинада ўтказилди.
Халқаро олимпия қўмитасининг президентлари:
ГДҲ.Викалис, Греция, 1894-1896
2.Пъерде Кубертен, 1896-1925
З.А.де Байс-Латур, Бельгия, 1925-1942
4.Э.Эдетрам, Швеция, 1942-1952
5.Э.Х.Брендежд, АҚШ, 1952-1972
б.Лорд М.Килланин, Ирландия, 1972-1980
7.Х.Антонио Самаранч, Испания, 1980-2001
8.Жак Рогг, Бельгия, 2001
Ғўжанак бўлиб айланиш (акробатика) ва сувга сакраш-тиззаларни букиб, кўкракка қисиш ва қўллар билан тиззаларни маҳкам қисиш (группировка).
Ритуаль (Тантана)-нуфузли халқаро снорт мусобақаларида ғолибнинг шаънига бағишлаб, у яшайдиган давлатнинг мадҳияси чалиниши ва байроғининг баланд к^тарилиши маросими.
Рекорд-спорт мусобақаларида якка холда энг юқори натижаларнинг кашф этилиши. Масалан: 100 м.га югуриш, баландликка сакраш, штанга кўтариш ва ҳ.к.
Рюкзак-алпинистлар ва туристларнинг халтаси (тўрва).
Сальто-сакраш ҳавода муаллақ айланиш (акробатика, сувга сакраш) сауна-иссиқ ва бўғли-қуруқ ҳаммаси. Снорт оламида тикланиш ва ҳордиқ чиқаришда қўлланилади.
Терма жамоа-спортнинг жамоа бўлиб ўйналадиган тартиби. Халқаро мусобақаларда иштирок этиш учун спорт турлари бўйича энг кучли спортчиларни йиғиш, бирлаштириш. Бу «Умид нихоларн», «Баркамол авлод», Универсиада мусобақаларида ҳам қўлланилади.
Куч (сила)- одам танасидаги ҳаракат фаолиятларининг энг яхши натижаларига эришиш учун қилинган ҳаракати. Бу барча жисмоний сифатларнинг мазмунига қараб ишлатилади. Масалан: тезлик кучи, чидамлилик кучи, кўтаришдаги куч билаи зарба бериш ва ҳ.к.
Жисмоний маданият жамоаси кенгаши-ҳар бир жамоада ташкил этиладиган бошланғич жисмоний маданият жамоаси ва бошқарадиган кенгаш. Олий юқув юртлари, йирик ишлаб чиқариш корхоналарида спорт клуб ташкил этилади.
Социология, спорт социологияси жисмоний меҳнат ва турмушда содир бўладиган холатлар, яъни меҳнаткаш ва зиёлиларшшг сиёсий, маданий, иқтисодий, хўжалик ва б.қ. соҳалардаги иштироклари, уларнинг муносабатларини ижтимоий доираси деб айтилади. Бу жараёнлар спорт оламида ҳам ўзининг мазмун ва шакллари, мақсад ҳамда вазифаларига эга. Масалан: Спортчиларнинг ўз шахси, жамоаси ва Ватан шарафи учун мусобақаларда кураш, уларнинг масъулиятлари ва ҳ.к.
Жисмоний тайёргарлик-умумий ва махсус жисмоний тайёргарликка ажратилади. Умумий шаклида спортчиларии ҳар томонлама жисмоний ривожланшн, яъни жисмоний сифатларни эгаллашга қаратилади. Махсус жисмоний тайёргарликда эса бирон спорт тури ёки алоҳида фаолиятга тайёрлагада қўлланилади. Масалан: Футболда тез югуриб келиб, тўпни дарвозага киритиш. Гимнастикада бир қўллаб турникда тўла айланиш ва ҳ.к.
Спартак-мелоддан аввалги 74-71 йилда туғилган ва Римда озод қуллардан гладиаторлар ташкил топган махсус ҳарбий тайёргарлик мактабининг ўргатувчиси ва қуллар қўзғолонининг доҳийси.
Спартакиада-гладиаторлар ва спартак хотирасига бағишлаб ўтказиладиган спорт мусобақаларининг жами. Бунда спортнинг ўнлаб турлари бўйича мамлакат ёки худудлардаги терма жамоалар иштирок этади. Масалан: 1956 йилда Москвада СССР халқларининг I спортакиадаси ташкил этилиб, барча иттифоқчи республикаларнинг мохир спортчилари иштирок этган. Бу мусобақалар ҳар уч йилда бир маротаба ўтказилиб, энг сўнгги X спартакиада 1991 йилда ташкил этилган.
Сумо-японларнинг миллий кураши.
Татами-кураш гилами.
Теннис-Италияда ХШ-Х1У асрларда тўрдан тўпни ошириб ўйнаш юзага келган. XVI асрда ракетка билан ўйнаш бошланди. Замонавий теннис XIX аср охирларида расмий такомиллашади ва 1875 йилда лаун-теннис номи қабул этилади. 1912 йилда Парижда Халқаро лаун-теннис федерацияси (ИЛТФ) тузилади.
Ўзбекистонда теннис асосан мустақиллик йилларида ривож топмоқда. Бунда Президент кубоги учун 1994 йилдан бошлаб ҳар йили сентябрда ўтказилиб келинаётган халқаро турнир юртимиз шуҳратини тоборо оширмоқда.
Титул (унвон)-ҳар бир мамлакатда спортчиларга бериладиган унвондир. Масалан: Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган снортчи ва ҳ.к.
Тромплин-гимнастика, сувда сузиш сиорт турларида қўлланиладшан махсус ускуна, у эгилувчан ва тезда ўз холатига қайтиш (пружинасимон) хусусиятига эгадир.
Универсиада-жахондаги талабаларнинг ўйинидир. Буни Франциялик Жак Петижанинг ташаббуси билан ташкил этилиб, Варшава (1924), Рум (1927), Догтмунд (1930), Турин (1933), Париж (1937), Монте-Карло (1939) каби шаҳарларда ўтказилган. Иккинчи жаҳон урушидан кейин 1947 йил Парижда ўтказилади. 1949, 1951 йилда ёшлар фестиваллари доирасида ташкил этилиб, унда СССР ҳам иштирок этган. 1959 йил Турин шаҳрида талабалар (универсиадаси) спорти федерациясига (ФИСУ) Болгария, Венгрия, Польша, Руминия, СССР, Чехославакия кабиларни аъзо қилиб олади.
1960 йилдан бошлаб ёзги ўйинлар ҳар тоқ йилда ва қишки ўйиилар эса жуфт йилларда ўтказиб келинади. 1961 йил I Универсиада Софияда бўлиб ўтади.Мустақаллик даврида юртимиз талабалари жахон Унивесиададларида қатнашмоқда.
2003 йилги август-сентябрда халқаро талабалар Универсиадаси Жанубий Кореяда ўтказилди. Бунда Ўзбекистон Республикаси талабалари ҳам мувофақиятли қатнашди, 2 та олтин, битта бронза медалини қўлга киритишди.
Чемпионат-энг йирик мусобақа. Жамоа, туман-шаҳар, вилоят, Республика миқёсида ташкил этилади. Спорт турлари бўйича Марказий Осиё, Осиё, Жахон бўйича ўтказиладиган биринчилик мусобақаларини хам чемпионат дейилади.
Чемпион-энг ғолиб спортчи.
Экс чемпион-собиқ чемпион.
Эмблема-белги, тимсол. Беш халқали Олимпия ўйинлари байроғи.
Эстафета-югуриб келиб қўлдаги таёқчаларни ўз шерикларига узатига (енгил атлетика к^тг қўлланилади).
Ядро-енгил атлетика итқитувчн спорт асбоби. Ёшларга қараб унинг оғирлиги ҳар хил (болалар-5 кг, ўсмирлар, аёллар-6 кг, катта ёшдагилар учун-7,257 кг ва ҳ.к.) бўлади.
Ўқувчи-ёгалар, талабалар, айниқса спортчилар ҳамда спорт ихлосмандлари атамалар, иборалар, номлар ҳамда тушунчалар бўйича ўзларининг «луғат дафтари»ни тутишлари мақсадга мувофиқ бўлади. Чунки, баъзи йиллар, жойлар, рақамларни доимо эсда сақлаш қийин кечади. Қолаверса истаган номлар, воқеликларни тезда топиш қийин. Чунки ўқув-услубий қўлланмалар жуда оз нусхада чиқарилмоқда. Уларда жисмоний тарбия ва спорт соҳасидаги барча зарур иборалар, тушунчаларни топипг ҳам қийин. Айниқса спорт турлари бўйича алоҳида луғатлар давлат тилида деярлик учрамайди. Шуларни эътиборга олган холда луғавий атамаларни йиғига, уларни доимо кенгайтириш, ёзиб бориш назарий билимларни кенгайтиришда, айииқса босқич (курс), битирув (диплом) ишларини тайёрлигида яқиндан хизмат қилади. Жисмоний тарбия ва спорт соҳасидан баъзи иқтидорли талабаларнинг илмий-тадқиқот ишларига қизиқишини уйғотиши ҳам мумкин.
ХУЛОСА.


Жисмопий тарбия тизими ва жисмоний маданият ҳамда спорт ҳаракатида ўта муҳим бўлган атамалар, иборалар, номлар ва тушунчаларнинг саноғи йўқ даражада хилма-хил ва беқиёс кўп. Ҳозирги давр жисмоний маданият тараққиёти жараёнларида уларни ихтисосликлар (снорт турлари) ва фаол ҳаракатларнинг соҳаларига (ташкилот-чилик, жойлар, раҳбарлик, иштирокчилар ва ҳ.к) қараб алоҳида ўрганиш, луғатлар тузиш лозимдир. Бу ўз навбатида жисмоний тарбия билан бевосита шуғулланувчилар, спортчилар, ишқибозларнинг кўпайишига сабаб бўлади. Шунингдек жисмоний тарбия ва спорт соҳасидаги талаблар, ўқувчи ёшлар, ёш мутахассислар, илмий-тадқиқотларни олиб борувчиларнинг билим савияларини кенгайтириш, тоборо бойитиб боришда хизмат қилиши лозим.
Ўзбекистонда ўтказилаётган турли хил ислоҳатлар, айниқса «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури», «Соғлом авлод» Давлат дастури, Умумтаълим Давлат таълим стандартларининг босқичма-босқич, жадаллик билан олиб борилиши аҳолининг, айниқса ўқувчи ёшлар ва талабаларнинг жисмоний тарбия ва спорт соҳасидаги назарий билимлари ҳамда амалий кўникмаларини доимий равишда такомиллаштиришни тақазо этмоқда.
Ўзбекистон Республикасининг «Жисмоний тарбия ва сиорт тўғрисида»ги қонуни, ЎзРВМнипг мамлакатда жисмоний тарбия ва снортни ривожлантириш билан боғлиқ бўлган қатор қарорлари (1993, 1996, 1998, 2000, 2002), айниқса «Ўзбекистон Болалар спортини ривожлантириш жамғармаси фаолиятини ташкил этиш тўғрисида»ги (31 октябр 2002 й.) жисмоний тарбия ва спорт билан шуғулланишнинг кўламини кенгайтирмоқда. Бунда кўркам ва замонавий спорт кошоналарининг қурилишн, олимпня ^ринбосарлари коллежларнинг вилоятларда ташкил этилиши, уларни энг қулай спорт иншоатлар билан таъминлаш масалалари энг устувор ютуқлардан ҳисобланмоқда.
Умумтаълим мактаблар, Академик лицейлар, касб-хунар коллежлари ва олий ўқув юртларида ташкил этилаётган уч босқичли спорт мусобақалари ўқувчи ёшлар ва талабаларнинг жисмоний баркамол бўлишларига замин тайёрламоқда. Бунда ёшларнинг жисмоний тарбия, спорт, туризм ва халқ миллий ўйинлари бўйича илмий-назарий тушунчалари ҳамда амалий малакаларини давр талаблари асосида ошириб боришни тақазо этмоқда.
Бунинг учун эса қуйидагиларни амалга оширишга тўғри келади, яъни:
1.«Жисмоний тарбия ва спорт» дастурларини такомиллаштириш, уларга халқ миллий ўйинлари, саёҳатларни кўпроқ киритиш ҳамда «Алпомиш» ва «Барчиной» тестларини асос қилиб олиш.
2.0лий ва ўрта махсус ўқув юртларининг соҳаларини эътиборга олган ҳолда «Жисмоний тарбия» ўқув-услубий қўлланмаларини тайёрлаш, уларни барчага етарли даражада нашр қилиш.
З.Жисмоний тарбия дарслари ва спорт турлари бўйича машғулотларда давлат тилидаги атамалар, иборалар, номлар ва тушунчалар бўйича назарий билимларни чуқурлаштириш.
4.Энг зарур бўлган спорт турлари, шунингдек туризм ва халқ миллий ўйнилари бўйича махсус атамаларнинг изоҳли лугатларини тузиш, уларни оммалаштириш.
5.ЎзДЖТИ, Олий ўқув юртларидаги жисмоний маданият сракультетлари ҳамда Олимпия ўринбосарлари коллежларида ҳар бир спорт турида атамаларни (терминалогия) чуқур ўрганиш мақсадида махсус машғулотлар ўтказиш ва ўзлаштиришни синов (зачет) талаблари асосида алоҳида ўтказиш.
6.«Спорт» газетаси, Ўзбекистон Республикаси Давлат спорт қўмитаси, Республика спорт уюшмалари, жамғарма ташкилотлар ва ҳомийларнинг ҳамкорлигида яқин йиллар ичида «Жисмоний тарбия ва спорт энцеклопедияси»ни (қомус) тайёрлаш. Бунга спорт фахрийлари, иқтидорли олпмлар, мураббийларни яқиндан жалб этиш.
7Жисмоний тарбия, снорт, туризм ва халқ миллий ўйинлари' бўйича мавжуд бўлган ўқув-услубий қўлланмалар, илмий оммабоп китобларни қайта нашрдан чиқариш, бунда давр талаблари асосида уларнинг мазмунларини бойитиш.
8.«ХХТ аср спорт тарбияси» рукнида замонавий спорт турлари қаторида халқ миллий ҳаракатли ўйинлари, от ўнинлари ва б.қ. турларни кенг тарғибот қилиш, илғор тажрибаларни кенг ёйиш, илмий тадқиқот мавзуларини давр талаблари билан боғлаш.
Аминмизки, бу тавсияларни амалга ошириш имкониятлари юртимизда етарли даражададир.