|
2-bob O'qish orqali o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirish
2.1. O'qish orqali o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirish
O'quvchilarning nutq madaniyatini o'stirish ona tili ta'limda muhim
ahamiyatga ega. Chunki og'zaki va yozma nutqni yaxshi egallagan o'quvchi barcha
fanlarni oson va to'liq o'zlashtiradi, unda bilim olishga va yangiliklarga intilish
tobora kuchayadi. Hozirgi zamon pedagogikasida o'quvchilar nutqini o'stirishga
muhim pedagogik muammo sifatida qaraladi. Matn ustida ishlash orqali
o'quvchilar nutqini o'stirish eng maqbul usullardan bo'lib, bu jarayonda quyidagi
ko'nikma va malakalar hosil qilinadi:
a) bilim olish;
b) to'g'ri, ravon va ifodali o'qish;
c) ijodiy va mustaqil fikrlash;
d) tahlil qilish va kerakli xulosa chiqarish;
e) odob-axloqli bo'lish;
f) nutq madaniyatini egallash.
O'quvchilarning og'zaki va yozma nutqlarini baravar rivojlantirishga
harakat qilish lozim. Chunki har ikkala nutq shakli bir-birining o'sishi hamda
takomillashib borishi uchun xizmat qiladi. Asar matni ustida ishlashda ham bu
talablarga amal qilinadi.
Boshlang'ich sinf o'qish darslari yuqori sinflardagi adabiyot darslarining
tarkibiy qismi bo’lib, ulardagi asosiy ish turi matn ustida ishlashdir. Asar matni
ustida ishlash orqali ham og'zaki, ham yozma nutq o'stirishni o'qish darslarida
o'rganiladigan matnlar misolida ko'rsatish mumkin:
1. Lug'at ustida ishlash orqali nutq o'stirish. Bunda o'quvchilar matnni o'qib
bo'lgach, undagi notanish so'zlami aniqlaydilar va o'qituvchi yordamida ularni
tushunib oladilar. Masalan, 2-sinf “O'qish kitobi”da keltirilgan “Sumalak” 11
(rivoyat) matni ustida quyidagicha lug'at ishi o'tkazish mumkin:
Urug'lik –ekish uchun olib qo'yilgan don.
Ivitish – suvga solmoq
Nish urmoq – o'sa boshlamoq
Qiymalash – mayda qilib to'g'rash
Azonda – erta tongda
Tatib ko'rmoq – yeb ko'rmoq
Lazzatli ne’mat – shirin ovqat
Bardam bo’lish – sog'lom bo'lish
2. Matn mazmunini qayta hikoya qilish orqali nutq o'stirish. Mazkur turda
o'quvchilar matn mazmunini qisqartirib, kengaytirib, obrazlarni o'zgartirib, o'z
fikilarini bildirib qayta hikoya qiladilar. Qayta hikoyalashda, albatta, matndagi
so'zlardan foydalanish yaxshi samara beradi. “Sumalak” rivoyatini qayta
hikoyalashda o'quvchilar asosiy o'rinlarni ajratishi, lug'at ustida ishlash orqali
o'rgangan so'zlarini ishlatishi lozim. Bunday qayta hikoyalash quyidagicha bo'lishi
mumkin:
“Qadim zamonda bir dehqon bor ekan. U bahor kelgach, urug'likka olib
qo'ygan donini suvga solib qo'yibdi. Ob-havo yomon bo'lib, ivitilgan bug’doy nish
urib o'sa boshlabdi. Dehqonning bola-chaqasi och ekan. Shuning uchun bug'doy
uvol bo'lmasin deb, kampiriga undan biror ovqat qilishini aytibdi. Kampir dehqon
qiymalagan bug'doyni qozonga solib qaynatibdi. Azonda uyqusi o'chib, qozondan
xabar olgani borsa, juda ajoyib hid dimog'iga urilibdi. Qozondagi ovqatni tatib
ko’rsa, juda mazali emish. Kelasi yil ham dehqon bolalarining o'sha taomdan
yegilari kelibdi. Shu tariqa sumalak pishirish odati paydo bo'lgan ekan. Sumalak
xalq orasida keng tarqalib, bahorning lazzatli ne’matiga aylanibdi. Sumalak har yil
(11T. Fafforova, Sh. Nurullaeva, Z. Mirzahakimova. O’qish kitobi. Umumiy o’rta
ta’limmaktablarining 2-sinfi uchun darslik. Toshkent. 2016. 132-bet.) Navro'z
bayramida tayyorlanadi. Bu ovqat odamlarning sog'ligini tiklashga va
bardam bo'lishga yordam beradi”.
3. Matnga oid savol-javoblar ustida ishlash orqali nutq o'stirish. Bunda faqat
darslikdagi savol va topshiriqlar bilangina cheklanib qolmay, balki har bir darsda
o'quvchilarni o'ylashga, mulohaza yuritishga chaqiruvchi yangi savollar tuzish va
o'quvchilar hukmiga havola etish lozim. “Sumalak” matniga oid quyidagicha yangi
savollar tuzish mumkin:
1. Dehqon nima uchun bug'doyni ivitib qo’yadi?
2. Dehqon nimani o'ylaydi?
3. Kampir pishirgan taomni ta'riflash uchun qanday so'zlar ishlatgan?
4. Rivoyatdagi “mo'l-kо'l” so'zini qanday tushunasiz?
5. Keyinchalik dehqonlar donni nimalarga olib qo’yadigan bo'lishibdi?
6. Dehqonning bolalari xush ko'radigan taom nima deb atalibdi?
7. Sumalak qanday xususiyatlarga ega ekan?
4. Test topshiriqlari ustida ishlash orqali nutq o'stirish. Bu usul o'quvchilarni
har tomonlama o’ylashga, matn mazmunini chuqurroq o'zlashtirishga, matndagi
har bir so'zga alohida ahamiyat berishga o’rgatadi. Test usuli o'quvchilar uchun
qiziqarli bo'lib, ular berilgan topshiriqlarni bajonidil bajaradilar.
“Sumalak” rivoyatiga oid quyidagicha test topshiriqlarini tuzish mumkin:
1.“Sumalak” rivoyati qahramonlari qaysi javobda to'g'ri berilgan?
a) dehqon, hunarmand.
b) kampir, kenja botir.
c) to'g'ri javob yo'q.
2.“Sumalak” haqidagi rivoyatda nima uchun bug'doy nish urib o'sa boshlabdi?
a) suvga solib qo'yilganligi uchun.
b) ob-havo hadeganda ochilmaganligi uchun.
c) a va b.
3. Sumalakni qanday usulda pishirishadi?
a) qaynatish usuli bilan.
b) qovurish usuli bilan.
c) olovda toblash bilan qovurib olinadi.
4.“Sumalak” matnida “suvga solmoq” birikmasining ma'nosiga teng bo'lgan
ma'nodosh so'zni toping.
a) bardam.
b) ivitish.
c) bo'ktirish.
5.“Sumalak” rivoyatida nima tasvirlangan?
a) sumalakning kelib chiqishi va pishirilishi.
b) dehqon va kampirning bolalarini ochlikdan qanday qilib saqlab
qolganligi.
c) a va b.
Yuqoridagi usullardan o'rinli va unumli foydalanish yaxshi samara beradi.
Matn ustida ishlash orqali o'quvchilarning lug'at boyligi har jihatdan boyib
boradi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
