Ўзбекистон Республикаси Халқ банкининг асосий вазифалари

Iktisodiyotni tarkibiy tuzilishini uzgartirish zarurati nimada degan tabiiy savol tugiladi.

Ma’lumki, Uzbekistonda sobik tuzum davrida kishlok xuj aligi maxsulotlarini ishlab shikarish kup bulsada, ularni kayta ishlovshi sanoat tarmoklari va korxonalari rivoj topmadi, boy mineral xom ashyo resurslaridan esa mustakil foydalanish xukuki yuk edi. Iktisodiy resurslarning paxtaga jalb etilishi okibatida respublikaning don, bugdoy va ulardan olinadigan eng muxim ozik-ovkat xom ashyosi turlari, gusht va sut buyisha markazga, boshka respublikalarga karamligi kushaydi, ilmiy j ixatdan asoslangan almashlab ekish tizimi buzildi, er uz xosildorligini yukota bordi, suv resurslarining etishmovshiligi kushaydi. Axolini ozik-ovkat maxsulotlari bilan ta’minlashda jiddiy kiyinshiliklar vuj udga keldi. Bunday xolni izoxlar ekan, Prezident I.A. karimov shunday deydi: “Eng avvalo, bizga murt, zaif, bir yoklama rivoj langan paxta yakkaxokimligi va boy mineral-xom ashyo resurslaridan nazoratsiz, ayovsiz foydalanish asosiga kurilgan iktisodiyot ogir meros bulib kolganligini aytish lozim. Bu ogir merosning yana bir xususiyati respublikaning yokilgi va galla masalasida markazga karamligida, un, shakar, gusht, sut maxsulotlari kabi eng muxim ozik-ovkat mollarining, boshka xalk iste’moli tovarlarining, tayyor maxsulotlarning shetdan olib kelinishida yakkol kurinadi” [1].

Bundan tashkari xalk xuj aligida xom ashyo va oralik maxsulotlar ishlab shikaruvshi tarmoklarning ustuvorligi okibatida respublika boshka respublikalar bilan buladigan uzaro maxsulotlar ayirboshlashda salbiy salьdoga ega buldi. Ularga va markazga karamligi kushaydi. Respublika sobik Ittifokda axoli j on boshiga j ami ij timoiy maxsulot ishlab shikarish buyisha 12 urinni egalladi. Bu kursatkish urtasha Ittifok kursatkishidan 2 barobar past edi.

Tarmok tuzilishidagi nomutanosibliklar iktisodiy usishga, axoli turmush daraj asini yuksaltirishga tuskinlik kilayotgan asosiy sabablardan biri buldi. SHuningdek, bu xolat respublikada ekologik muammolarni xam keltirib shikardi. Respublika ulkan moddiy resurslar saloxiyatiga ega bula turib, ijtimoiy-iktisodiy jixatdan kamsitiladigan ogir axvolga tushirib kuyildi.

Yukorida keltirilgan salbiy okibatlarni bartaraf etishga erishmok ushun iktisodiyotimizning tarmok va xududiy tuzilishi, ishlab shikarilayotgan maxsulot tarkibini, eksport va importimiz tarkibini kayta kurish talab kilinadi. SHuningdek, birinshi navbatda eng muxim makroiktisodiy va takror ishlab shikarish nisbatlarini jiddiy tarzda tartibga solish zarur buladi. Okibat – natijada respublika ishlab shikarish manfaatlariga xam, axoli manfaatlariga xam mos keladigan iktisodiyotni kayta tiklash tarkibida eng makbul mutanosiblikka erishmogimiz lozim.

Tovar va xizmatlarning individual ists’moldagi xususiyatlarini қarab shiқadigan bўlsak, avvalo, bu tovarlar ma’lum bir miқdorda bўladi. YA’ni, ular individual sotib oluvshilar ushun қulaydir. Bundan tashқari bu tovarlarni sotib oluvshilar tovar қiymatiga mos ravishda narxlarni tўlasagina unga ega bўlishi mumkin.

Ayrim turdagi tovar va xizmatlarni bozor tizimi umuman ishlab shiқarishni mўljallamagan, shunki, ularning xususiyatlari individual ists’molshilarga mўljallangan tovarlarning xususiyatlariga teskaridir. Bundan tashқari, ijtimoiy manfaatlar bўlinmaydi va ularni individual iste’molshilarga sotish mumkin emas. Masalan, bunday tovar va xizmatlarni ishlab shiқarishga davlat ҳimoyasi, suv toshқinlarini tartibga solish, ҳasharotlarga қarshi kurash va boshқalar kiradi. Jamiyat ushbu xizmatlardan manfaaat olish ushun ularni davlat ishlab shiқarishi kerak.

Demak, bozor tizimidagi baҳo mexanizmi ijtimoiy manfaatlarni kўzlab ishlab shiқarilayotgan tovar va xizmatlarga bўlgan resurslar ajratilishini ta’minlamas ekan, u xolda ularni ishlab shiқarilishi davlat tomonidan yulga қўyiladi.

Ushbu tovar va xizmatlarni ishlab shiқarishga zarur bўladigan resurslar taқsimoti asosan davlat orқali guruҳ yoki jamoa қarorlari asosida қabul қilinadi. YAnada aniқroқ aytadigan bўlsak, demokratik davlatlarda siyosiy usul, ya’ni, ovoz berish orқali aniқlanadi. Ijtimoiy manfaatlar iste’molining xajmi davlat siyosati yўnalishini bildiradi. Siyosiy jabҳalarda қabul қilingan bu guruҳ қarorlari uy xўjaliklari va korxonalarining mavzuda ta’kidlangan beshta funtamental savollarga bergan javoblariga қўshimsha bўlib xizmat қiladi.

Ijtimoiy manfaatlarni қondiruvshi tovarlar va xizmatlar ishlab shiқarish ushun individual iste’moldagi қanday resurslar қayta taқsimlanadi? Tўliқ bandlik sharoitida faoliyat kўrsatayotgan iқtisodiyotda davlat oldida ijtimoiy manfaatlarni қondiruvshi tovar va xizmatlarni ishlab shiқarish ushun individual iste’moldagi tovarlarning ishlab shiқarishdan resurslarni ajratish muammosi turadi. Bunda xususiy tarmoқdan resurslarni ajratib olish ushun xususiy talab қisқartiriladi. Bunga asosan uy xўjaliklari va korxonalardan soliқlar olish orқali erishiladi. Uy xўjaliklari va korxonalar kam daromad olish natijasida ўzlarining investitsion va iste’mol xarajatlarini kamaytirishadi. Қisқasha aytganda, soliқlar xususiy iste’moldagi tovar va xizmatlarga bўlgan talabni қisқartiradi, bu ўz navbatida , resurslarga xususiy talab қisқarishiga olib keladi.

Davlat bu soliқlarni aniқlash va soliқ yukini taқsimlashda ijtimoiy manfaatlarni қondiruvshi tovar va xizmatlarni ishlab shiқarishni e’tiborga oladi.

Aholi daromadlari deyilganda ularning ma’lum vaqt oralig’ida (masalan, bir yilda) pul va natural shaklda olgan daromadlari miqdori tushuniladi.

Aholi iste’mol darajasi to’g’ridan-to’g’ri ularning daromadlari darajasiga bog’liq bo’ladiki, bu daromadlarning aholi turmush darajasidagi rolini belgilab beradi.

Aholi pul daromadlari ish haqi, tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromad,

nafaqa, pensiya, stipendiya shaklidagi barsha pul tushumlarini, mulkdan foiz, dividend, renta shaklda olinadigan daromadlarni, qimmatli qog’ozlar, ko’shmas mulk, qishloq xo’jalik mahsulotlari, hunarmandshilik buyumlarini sotishdan va har xil xizmatlar ko’rsatishdan kelib tushadigan daromadlarni o’z ishiga oladi.

Natural daromad mehnat haqi hisobiga olinadigan va uy xo’jaliklarining o’z iste’mollari ushun ishlab shiqargan mahsulotlardan iborat bo’ladi.

Jamiyat a’zolari daromadlari darajasi ular turmush farovonligining muhim ko’rsatkishi hisoblanib, shu bilan birga alohida shaxslarning dam olishi, bilim olishi, sog’ligini saqlashi, eng zarur ehtiyojlarini qondirishi imkoniyatlarini belgilab beradi.

Aholi daromadlari darajasiga bevosita ta’sir ko’rsatuvshi omillar orasida ish haqidan

tashqari shakana narx dinamikasi, iste’molshilik bozorining tovarlar bilan to’yinganlik darajasi kabilar muhim o’rin tutadi.

Prezidentimiz I.Karimov ta’kidlab o’tganlaridek: «mustaqillik yillarida odamlarimizning tafakkuri, dunyo qarashi, hayotga bo’lgan munosabati ham tubdan o’zgaradi. Turmush darajasi, oilasining farovonligi, eng avvalo, o’ziga bog’liq ekanligini tushunib etayotgan odamlar tobora ko’payib bormoqda».

Aholi daromadlari darajasiga baho berish ushun nominal, ixtiyorida bo’lgan va real daromad tushunshalaridan foydalaniladi.

Nominal daromad – aholi tomonidan ma’lum vaqt oralig’ida olingan pul daromadlari miqdori hisoblanadi.

Ixtiyorida bo’lgan daromad – shaxsiy iste’mol va jamg’arma maqsadlarida foydalanish mumkin bo’lgan daromad. Bu daromad nominal daromaddan soliqlar va majburiy to’lov summasiga kam bo’ladi.
1 Karimov I.A. Islohotlar va investitsiyalar bo’yisha idoralararo muvofiqlashtiruvshi kengash yiіilishidagi ma’ruzasi. «Xalq so’zi», 2000 yil 2 fevral. Real daromad – narx darajasi o’zgarishini hisobga olib, aholining ixtiyorida

bo’lgan daromadga sotib olish mumkin bo’lgan tovar va xizmatlar miqdorini ko’rsatadi.

Aholining nominal pul daromadlari turli manbalar hisobiga shakllanib, ulardan asosiylari quyidagilar hisoblanadi:

a) ishlab shiqarish omillariga olinadigan daromad;

b) davlat yordam dasturlari bo’yisha to’lov va imtiyozlar shaklidagi pul tushumlari;

v) moliya-kredit tizimi orqali olinadigan pud daromadlari.

Respublikamizda 2002 yilda aholi pul daromadlari 2001 yilga nisbatan 43,6 foizga, oylik nominal ish haqi esa 41,8 foizga o’sgan.

Aholining yollanib ishlovshi qismi oladigan daromadlarning asosiy qismini ish

haqi tashkil qiladi. Daromadning bu turi istiqbolda ham, pul daromadlari umumiy hajmining shakllanishida o’zining etakshi rolini saqlab qoladi.

Aholi pul daromadlari darajasiga davlat yordam dasturlari bo’yisha to’lovlar sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Bu manbalar hisobiga pensiya ta’minoti amalga oshiriladi va turli xil nafaqalar to’lanadi. Aholining moliya-kredit tizimi orqali oladigan pul daromadlari qo’yidagilardan iborat: davlat sug’urtasi bo’yisha to’lovlar; shaxsiy uy qurilishiga va matlubot jamiyati a’zolariga bank ssudalari; jamg’arma bankiga qo’yilmalar bo’yisha foizlar; aktsiya, obligatsiya bahosining ko’payishidan olinadigan daromad va zayom bo’yisha to’lovlar; lotereya bo’yisha yutuqlar; tovarlarni kreditga sotib olish natijasida tashkil topadigan, vaqtinsha bo’sh mablag’lar; har xil turdagi kompensatsiya to’lovlar va h.k. Respublikada aholining pul daromadlarining shakllanish manbalari bo’yisha quyidagi ma’lumotlar bilan xarakterlanadi.

1-jadval.