Ўзбекистон Республикаси Фуқаро муҳофазаси институти

в 
 
расмда 71
O 
меридионал профил кесимида 1900-1990 йилларда 
ажралган сейсмик энергия чизмаси келтирилган бўлиб, бунда ажралган сейсмик 
энергиянинг 90% литосферик плиталар тўқнашган худудга (35,5
O
÷ 37,0 
O
шимолий кенглик) тўғри келишлигини кўришимиз мукун. Худди шундай 
чуқурлик бўйича ҳам ( 3 
г
расм
 
) сейсмик энергияни ажралиши асосан икки 
сатхда нисбатан кўпроқ кечишлигини кузатамиз. Биринчиси – 75÷125км 
чуқурликда (18%), яъни литосферик плиталарни юза қисмларининг ичкарига 
бурилгандаги 
тўқнашуви, 
букилиши, 
синиши 
ҳамда 
ишқаланиши 
бошланадиган юзада, иккинчиси эса – 150 ÷ 250 км чуқурликда (79%), яъни 
литосферик плиталарнинг конвектив оқимлар кучи таъсирида бевосита бир 
бирига ишқаланиш ( сидирилиш, емирилиш ) юзаларида кузатилади. 
Хиндистон плитаси ўзини устидаги Евроосиё плитаси учини емирар экан, ўзи 
ҳам секин аста мантия домига тортилади. Хиндистон плитасининг мантия 
домига тортилаёган қисми 350 ÷ 380 км дан чуқурроқда хеч қандай қаттиқ 
литосфера (бўлаги) билан тўқнашмаганлиги учун ундан чуқурроқда тектоник 
зилзилалар содир бўлмайди. Лекин мантия домига тортилаёган қисм айрим 
олимлар фикрича [1-4] 400 ÷700 км чуқурликкача тушиши мумкун. Бу 
чуқурликка тушиб (ўсиб) бораётган Хиндистон литосферасининг бўлаги 
мантиядаги юқори температура, босим ва конвектив оқимлар таъсирига учраб, 
вақт-вақти билан асосий қисмидан узилиб туради. Шу узилган бўлакни – 
слэб
деб аталади.
Хиндистон плитасининг мантия домига тортилаётган қисмининг 
ўлчамларини (эни, узунлиги ва юзаси) вақт бирлигида ўзгариб туриши 
мантиядаги конвектив оқимларнинг литосферик плиталарга таъсирини 
оширади ёки сусайтиради. Ўз навбатида бу холат нафақат литосферик 
плиталарнинг тўқнашган худудида, балки, Марказий Осиё регионал кўламида 
(ёки унинг айрим бўлакларида) геодинамик жараёнларнинг кучайиши ёки 
сусайишига олиб келади. Чуқур литосферада кечаётган геодинамик жараёнлар 
Ернинг устки қисмига ўз таъсирини ўтказмасдан қолмайди. Юқорида 

---

39 
айтганимиздек Хиндистон плитасининг мантия домига тортилаётган қисмининг 
ўлчамларини ўзгариши (конвектив оқимларнинг таъсир этувчи юзасининг 
ўзгариши), литосферик плиталар бор қалинлиги бўйича бир вақтнинг ўзида 
уларнинг тўқнашаётган юзаларининг ҳам чуқур мантиядаги қисмига, ҳам Ер 
қобиғидаги қисмига таъсир ўтказада. Субдукция натижасида чуқр мантияда 
вужудга келаётган кучларнинг маълум қисми Ер сатхи томон тарқалиши ва 
литосферик плиталарни юза қисмларининг тўқнашувидан(коллизия) хосил 
бўлаётган геодинамик жараёнлар Ер қобиғида ҳам (Н=0-50км) минглаб 
зилзилаларни келтириб чиқаради.
Расм 5. Хиндистон литосферик плитасининг Марказий Осиё худудига
суқилиб кирган бўлагини (инденторини) ҳозирги ўрни. 
Қизил айланалар 0-50 км чуқурликда содир бўлган зилзила эпицентрлари;, 
яшил, қора ва кўк чизиқлар - Хиндистон индентори кесимининг 100, 200 ва 300 
км чуқурликдаги изочизиқлари 
5- расмда Хиндистон литосферик плитасининг Марказий Осиё худудига
суқилиб кирган бўлагини ҳозирги ўрни келтирилган бўлиб, авваллари
ва хозирда содир бўлаётган 0-50 км чуқурликдаги зилзилаларнинг аксарият 
қисми бевосита литосферик плиталарнинг тўқнашган худудда ва унинг олд 
фронтал қисмида бўлаётганлигининг шохиди бўламиз. Литосферик 
плиталарнинг тўқнашув худудидан узоқлашган сари деформацион кучлар ва 
шунга мутаносиб равишда сейсмик энергияни ажралиши камайиб боради. Биз 
яшайдиган Ўзбекистон худуди шу тўқнашувдан хосил бўладиган деформацион 
кучларнинг бир оз сусайган таъсир доирасида бўлса ҳам, сейсмик ҳавфдан 
бутунлай фориғ эмас. 
Юқорида айтилганлардан амалиётда зилзилаларни регионал кўламда 
прогноз қилишда фойдаланиш мумкун. Бунинг учун Хиндистон литосферик 
плитасининг мантия домига тортилаётган қисми ўлчамларини вақт бирлигида 

---

40 
ўзгариб туришини сейсмотомография ва гравиметирия усуллари ёрдамида 
Хиндуқуш зилзила ўчоқларига яқин худудларда ўрганиш даркор.