Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси

 

B.  Kompozitsion so`z yasalish va analitik shakl yasalish jarayonidagi 

almashinuvlar 

Aktsent-ritmik tuzilishining o`zgaruvi 

Kompozittsion  so`z  yasalishi  va  funktsional  forma  yasalish  jarayonida 

komponentlar  leksik-grammatik  va  intonatsion  bir  butunlikni  tashkil  etadi. 

Komponentlarning  intanatsion  bir  butunligini  ta`minlashda  urg`u,  bir  qator 

morfonologik jarayonlar, tovush almashishuvi, fonetik qayta bo`linish kabi hodisalar 

xizmat qiladi. 

Qo`shma so`z va so`zning formasi tarkibiga kirgan komponentlar bir umumiy 

birlashtiruvchi urg`u ostida birlashadi. Bunday urg`u ikkinchi komponentniig oxirgi 

---

 

80 

bo`g`imida  bo`ladi.  Asosiy  urg`uli  oldinigi  bo`g`inlar  ikkinchi  va  uchinchi  darajali 

urg`ularga  ega  bo`ladi.  SHunga  muvofiq,  asosiy  urg`uli  bo`g`indan  boshqa 

bo`g`inlarning  barcha  intonatsion  gradatsiyasi  -  uning  cho`ziqligi,  bunday 

bo`g`inlarni tashkil etuvchi unli va undoshlarning talaffuzi aniqligi va boshqalar ham 

o`zgaradi. Masalan, o`ttiz- o`ttiz ikki, kirib kel va boshq. 

Qo`shma so`z va uning analitik formasi strukturasining bunday aktsent-ritmik 

bir  butunligi  ularni  tashkil  etgan  komponentlar  o`rtasida  turli  xil  morfonologik 

o`zgarishlarning yuz berishiga olib keladi. 

1.  Har  ikki  komponent  yopiq  bo`g`in  bo`lganda  komponentlar  oralig`ida 

morfonologik o`zgarishlar ro`y beradi.