Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

“Илк ўрта асрларда Суғд ҳудудларида 
анъанавий давлатчилик тизимининг амал қилиши”
деб номланган. Унда 
давлат бошқарув тизимининг ҳуқуқий асослари, маҳкамачилик тизими, пул-
товар муносабатлари каби муҳим масалалар таҳлил этилган. 
Суғднинг VI-VIII асрлардаги бошқарув тизими аввало ўзининг 
концептуал асослари билан алоҳида диққатга сазовар. Гап шундаки, қадимги 
ва илк ўрта асрлардаги Суғд учун давлат ҳокимияти концепцияси самовий-
бага
“худо” тушунчаси билан боғлиқ. Чунки суғдий 
xwtaw
= (ав.
xwa-tawa
=) 
сўзлари “ўз ўзидан қодир зот” маъносига эга. Иккинчи ижтимоий-сиёсий 
атама 
xw

w
(
xwa-bawa
) “ўз ўзидан содир бўлмоқ” маъно кўчмасидан 
иборатдир. Яъни бу тушунчалар давлат ҳокимиятининг илоҳийлигини 
кўрсатишга хизмат қилган.
Жамиятни бошқариш поғоналари юқоридаги илоҳий берилмиш “ҳуқуқ” 
заминига таянган ҳолда ҳокимиятнинг легитимлиги асосида ташкил топган. 
Ҳокимиятнинг юқори поғонаси ихшидлик “ўзидан нурланиш, нурафшонлик” 
маъносига эга, яъни “илоҳий нурга эга, подшоҳлик ҳуқуқига эга зот” 
демакдир. Чунки ихшид (қад.эр. 
xšayatiya
=) “нур таратмоқ” маъносига эга. 
Юртни ана шундай “нурли зотлар бошқармоғи лозим”, деган ғоя Суғд 
ҳокимиятининг олий мақомини белгилаган.
Бошқарув тизимининг ўрта ва қуйи поғоналари анъанавий лавозимлар 
бўлиб, уларнинг деярли барчаси зардуштийлик дунёқараш тизимига мувофиқ 
келган. Лавозимлар номларидаги =пати, =панаҳ каби фармантлар 
лавозимларнинг ижтимоий функциясини кўрсатишга хизмат қилган. Зеро, 
пат=, панаҳ= ўзаклари “қўриқлаш, асраш” маъносига эга.
Ҳокимлик таркибидаги ҳудудий қисмлар баъзан 
хвабу
лавозимидаги 
шахслар томонидан бошқарилган. Лекин, бу ўринда Панч ҳокими ҳам хвабу 
деб аталганини унутмаслик лозим. Бу ҳол ҳудудий ҳокимликлар баъзан ички 
автономияга ўхшаш мақомга эга бўлган ёки шундай даъво билан чиққан 
бўлиши мумкинлигини кўрсатади. Буни Деваштичнинг Хахсар ҳокими 
Афарунга ёзган мактубларида кўришимиз мумкин
1
.
Қишлоқларда давлат томонидан олинадиган солиқ ва ўлпонлар натура 
(маҳсулот) кўринишида бўлган. Хўжалик ҳужжатлари орасида буғдой, ўрик, 
1
М.М.Исҳоқов. Унутилган подшоликдан хатлар… -Б.15. 

---

19 
май ва бошқа маҳсулотларга оид даромад ва кирим-чиқим расмий 
ёзишмалари сақланган. Шунингдек, қўйларни, терини, унни ва майни етказиб 
беришга оид ҳужжатлар ҳам учрайди. Ҳужжатлардан буғдой, қўй, май 
Панжикент ҳокимига Юқори Зарафшон қишлоқларидан олиб келинганлиги 
маълум бўлди. Муғ тўпламидаги 
А-13
рақамли ҳужжат мазмунига кўра 
кўприкдан фойдалангани учун тўланадиган солиқни тўлаш ҳақидаги пул 
тўлови топшириғида, хусусан, 1,2-сатрларида хатнинг кимдан кимга 
ёзилгани акс этган. Хатни жўнатувчи томон Панжикент ҳокимлигининг 
солиқ йиғувчиси (бозкиром) ва Панжикент халқи жамоаси (нап/наф) 
кўрсатилган
1
. Бу ҳол илк ўрта асрларда жамоанинг ижтимоий роли ҳали 
кучли эканлигидан далолат беради.
Суғдда муомалада бўлган драхм пуллари кумушдан бўлиб, кундалик сарф 
ҳаражатларида ишлатилмаган. Суғддан топилган кўплаб бронза тангалар ҳар 
кунги сарф ҳаражатларда бронзадан ишланган танга пуллар билан муомала 
қилинганлигидан дарак беради. 
О.И.Смирнованинг тадқиқотларида кўрсатилишича, VII аср биринчи 
ярмида Самарқанд подшолари Хитой тангаларига тақлид қилган ҳолда 
бронза тангаларини зарб қилганлар. Дастлаб Тан сулоласи тангасини 
бутунлигича зарб қилган бўлсалар, кейинчалик уларнинг орқа томонида 
суғдий ёзув асосида алоҳида белги ва ёзувлар пайдо бўлди. Бироқ олд томони 
Хитой тангасини такрорлар эди. Кейинчалик маҳаллий элементлар Хитой 
ёзувини сиқиб чиқарди. Шу асосда, Самарқанд подшоларининг исми ва 
унвонлари ёзилган Суғд-Самарқанд бронза тангаларининг навбатдаги тури 
вужудга келади. Самарқанддан топилган бу каби тангалар асосий гуруҳни 
ташкил қилади. Тангалардаги исмларнинг ўқилиши А.А.Фрейманга (Тархун, 
Ғурак) ва О.И.Смирновага (Шишпир, Авархуман ёки Вархуман, Мастан-
Авйан, Тукаспадак, Турғар) тегишлидир. 
Муғ тўпламига кирувчи 
А-5
рақамли ҳужжатда подшо Деваштич саройи 
аъёнлари ва бир қанча бошқа шахслар учун ажратилган турли буюмлар ва 
уларга сарф этилган пулнинг реестр рўйхати акс этган
2
. Ушбу ҳужжат 
заминида бир қатор иқтисодий масалалар юзасидан ҳам маълумотлар топиш 
мумкин. Жумладан,