Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

 
Адабиётлар: 
1.
X.Chen and S. Dong, “Sol-gel-derived titanium oxide/ copolymer composite based glucose 
biosensor”, Biosensors and Bioelectronics, vol. 18, no. 8, pp. 999-1004, 2003. 
2.
Buronov A.O., Tashpulatov Kh.Sh., Nasimov A.M. Immobilization and photochemical studies of 
bromocresol purple in sol-gel membrane. Global scientific journals, Vol 6, Issue 3, 599-603 pp.
3.
Buronov A.O., Mirzayev Sh.E., Isoqulova M., Nasimov A.M., Tashpulatov Kh.Sh. Development 
and study of optical sensor for ammonia solution. Generating knowledge through research - 
Eurasian conference, April 4, 2019, Jawa Timur 61215, Indonesia, 239-243. 
ГИДРООЙКОНИМ ВА УЛАРНИНГ ГЕОГРАФИК ЖОЙ НОМЛАРНИ 
ШАКЛЛАНИШИДАГИ РОЛИ (ПАСТДАРҒОМ ТУМАНИ МИСОЛИДА) 
Ш.И.Валиева
Самарқанд давлат университети таянч докторанти. 
Қадимдан аждодларимиз ўзи яшайдиган ҳудудга ном танлашда аввало миллий ҳаёт ва 
тафаккур тарзига мурожаат қилган ҳамда бу номлар ўзининг аниқ тарихий, географик 
маъносига эга бўлиб келган. Мамлакатимизнинг илк мустаққилик йиллариданоқ географик жой 
номларини қайта тиклашга катта эътибор берила бошланди. Айниқса, Ўзбекистон 
Республикаси Биринчи Президенти И.А.Каримов ташаббуси билан 2011 йилнинг 12 октябрида 
қабул қилинган «Географик объектлар номлари тўғрисида»ги қарори бу борадаги 
муносабатларни ҳудудий жиҳатдан тартибга солиш, халқимизнинг неча асрлик анъаналарини 
тиклаш борасида яна бир муҳим қадам бўлган. Лекин, бугунгача географик жой номларни 
ўрганиш ва уларни таҳлил қилиш муаммолари долзарб масалалардан бири бўлиб қолмоқда. 
Айниқса, жой номларни табиий географик хусусиятларни инобатга олган ҳолда таҳлил қилиш 
муҳимдир. Географик жой номларини ўрганишда гидроойконимлар алоҳида ўз ўрнига эга.
Маълумки, географик объектлардан шаҳар, қишлоқ, овул, маҳалла, гузар, кўчалар 
номлари ойконимлар ҳисобланади. Бу номлар жойнинг табиий шароити, тарқалган ўсимлик ва 
ҳайвонот турлари, ҳудудда яшайдиган аҳолининг миллий-этник таркиби, шуғулланадиган касб-
ҳунари, рўй берган тарихий воқеа ходисалари, урф одатлари ҳақида батафсил маълумот беради. 
Шулардан сув билан боғлиқ бўлган жой номаларини гидронимика ўрганади. Гидронимларга 
денгиз, кўл, дарё, булоқлар, қудуқ, сой билан боғлиқ бўлган жой номлари киради [5]. 
Гидроойконимлар сув объектлари номларининг аҳоли манзилгоҳларига кўчган номлардир. 
Гидроойконимлар таркибида анҳор, наҳр, ариқ, булоқ, жўяк, кориз, кўл, об, сардоба, сой, сув, 
чашма, қудуқ каби атамалар учрайди. Бундай гидроойконимларни мамлакатимизнинг кўпгина 
ҳудудларида учратишимиз мумкин, чунки аҳоли пунктлари қадимдан сув бор жойларда 
шаклланиб келган [2]. 
Самарқанд вилоят топонимиясида ҳам сувга алоқадор бўлган жой номлари кенг 
тарқалган. Бундай гидроойконимларнинг шаклланишини Пастдарғом тумани мисолида таҳлил 
қиладиган бўлсак, туманнинг этимологияси ҳам гидроним (Дарғом канали) билан боғлиқ 
эканлигини кўришимиз мумкин. Дарғом канали V асрларда барпо этилган бўлиб, Ўрта асрларда 
унинг номи 
Барш
номи билан аталган. Канал Зарафшон дарёсидан ажралиб, Самарқанд, 
Тайлоқ, Пастдарғом туманлари қишлоқ хўжалигидаги экинларини суғоради. Сувининг 
ортиқчаси яна Зарафшон дарёсига қуйилади. Дарғом табиий ўзан ҳосил қилиб оқади. Археолог 
олимларнинг такидлашича, Дарғом дастлаб Ургут тоғларидан бошланган сойларнинг баҳорги 

---

85 
тошқин сувлари ҳосил қилган чуқур жарлик, ўзандан оққан. Кейинчалик, у Равотхўжа қишлоғи 
ёнида қурилган тўғон орқали сув олган. Ушбу тахминлардан келиб чиқиб мутахассис олимлар 
канал ёшини 2000 ёш эканлиги айтишади. Сабабиким, Дарғом номи дастлаб Клавдий 
Птоломейнинг (II аср) «Географик қўлланма» асарида 
Даргоман
шаклида келтирилган. 
Каналлардан шохобларга, ариқларга сув боғлаш учун ўрнатилган кичик ҳажмдаги махсус 
тўғонлар «дарғот» дейилган. Форс – тожик тилдан келиб чиқган бу сўз Дарғом номида ҳам ўз 
ифодасини топади. Бошқа манбаларда эса, Искандаргом, Искадарём шаклларида қайт қилинган. 
Суғд тилида «искандар» -баланд, юқори демакдир. Хинд-европа тилларида гом, ком, кам, ким- 
«дарё» деган маънони англатади. Демак, Дарғам, Дарғом «Баланд дарё», «Тўғонли» канал 
маъноларини англатар экан [6]. Туман Дарғом каналининг қуйи қисмида жойлашганлиги учун 
Пастдарғом деб аталади. Пастдарғом тумани ҳудудида ҳам кўплаб гидроойконимлар 
шаклланган бўлиб, улар маҳалла фуқаро йиғинлари, қишлоқлар номларига қўйилган. Булардан 
сой сўзидан ҳосил бўлган Дўрмонсой, Қоқсой, Кўксойларни мисол тариқасида келтиришимиз 
мумкин. Агар уларга таъриф берадиган бўлсак, жой номларининг этимологияси қуйдагича: 
Дўрмонсой–дўрмон сўзи муғилчада «
дурбун
», «
дурман
» сўзидан олинган бўлиб «
тўрт
» 
деган маънода ишлатилган. Ушбу ойконим «
тўрта сой
» маъносида келган бўлиши таҳмин 
қилинади.
Қоқсой
- қор ва ёмғир сувларидан тўпланган кўлмакнинг қуриши, нами қолмаган жой 
«
қоқ
» дейилади ва ўша жойда барпо этилган қишлоқдир.
Бундан ташқари бу ҳудудда булоқлар, қудуқлар, ариқлар, анҳор номларидан келиб 
чиққан топонимларни ҳам учратиш мумкин. Тумандаги Шомбулоқ, Каттабулоқча, 
Кичикбулоқча қишлоқларининг номлари «булоқ» ном и билан боғлиқ. Катта ва Кичикбулоқча 
номлари булоқнинг ҳажмига боғлиқ ҳолда шаклланганлигини билдирса, Шомбулоқ 
этимологияси эса «шом» қуёш ботиб, қоронғулик туша бошлаган пайтни англатади.
Ундан ташқари, туман ҳудудида Қўшқудуқ, Қуйидарғом, Эскианҳор, Торариқ, Ҳовузак, 
Ғўлба, Хавас каби гидроойконимлар учрайди. Улар асосан қишлоқлар номларига қўйилган 
гидронимлар ҳисобланади. 
Қўшқудуқ
- туманнинг чўл ҳудудида жойлашганлиги сабабли аҳоли хонадонларида 
иккитадан қудуқлар қаздиришган. Уларнинг биридан ичимлик суви сифатида фойдаланишса, 
иккинчисидан чорва молларини суғориш ва бошқа мақсадларда фойдаланишган. Бу аҳоли 
манзилгоҳ хонадонларида қўша-қўша қудуқ бўлганлиги сабабли қишлоқнинг номи Қўшқудуқ 
деб номланган. 
Ҳовузак 
- қишлоқ Ҳовузаксой оқиб ўтадиган жойда барпо этилган, қарияларнинг 
айтишларича, сойликда кўп ҳалқов (булоқ,чашма)лар бўлган. Одамлар уларни тозалаб, 
кенгайтириб ичимлик суви сифатида фойдаланган. Натижада, булоқ ёнида ҳовузчалар пайдо 
бўлган. Маҳаллий аҳоли бу сойни Ҳовузаксой деб атаганлар ва кейинчалик сой номи қишлоқ 
номига қўйилган. Б.Ўринбоев (2003) нинг таърифлашича Ҳовузак арабчада «
ҳовуз
» –сув 
сақлаш учун маҳсус қазилган чуқурлик, форс-тожикча –«
ак
» қўшимчаси қўшилиб, «
кичик 
ҳовуз
» деган маънони билдиради [1]. 
Ғўлба
– Ўзбек халқ шеваларида темир-бетон, сополдан қилинган қувурлар номи ғулва, 
ғулба, ғурба, ғўрба деб аталади. Ғулба – қувур ўрнатиб сув ўтказилган жойдаги қишлоқ 
маъносини англатади. 
Хавас 
– арабча ховуз сўзидан келиб чиққан, талаффузда харфларнинг ўзгариб 
кетганлиги сабабли ҳовуз сўзи хавасга айланган. 
Туманда Қорасув гидроойконими мавжуд бўлиб, унинг этимологияси ер ости сувлари 
билан боғлиқ, яъни ер ости сувларидан тўйинувчи дарё, канал, ариқга нисбатан ишлатилади. 
Уларнинг сувлари ёзда камайиб ёки умуман қуриб қолиши натижасида аҳоли ўртасида қорасув 
гидроними ишлатилган. 
Хулоса ўрнида айтадиган бўлсак, сув ресурсларидан самарали фойдаланиш масалалари 
кўрилаётган бир вақтда ҳудудлардаги гидроойконимларни тадқиқ қилиш долзарб масалалардан 
бири ҳисобланади. Келажакда гидроойконимларни Самарқанд вилояти туманлари кесимида 
таҳлил қилиш мақсадга мувофиқдир.