106
либераллаштириш маслаларида қишлоқ хўжалигини модернизация қилиш ва жадал
ривожлантириш”га алоҳида эътибор қаратилган. Айниқса, суғориладиган
ерларнинг
мелиоратив ҳолатини янада яхшилаш, мелиорация ва ирригация объектлари тармоқларини
ривожлантириш, қишлоқ хўжалигини ишлаб чиқариш соҳасига интенсив усулларни жорий
этиш кўрсатиб ўтилган. Энг аввало бунда сув ва ер ресурсларини тежайдиган замонавий
агротехнологияларни жорий этиш масалаларини ҳал қилиш юзасидан “Йўл харита”лари
тузилиб уни бажарилиши юзасидан мутассади вазирлик ва ташкилотларга алоҳида
топшириқлар берилган. Бундай долзарб вазифаларни бажариш суғорилган ерларни мелиоратив
ҳолатини яхшилаш юзасидан Маликчўл ҳудудида ҳам қатор чора тадбирлар ишлаб чиқилган ва
уни амалга ошириш юзасидан илмий-амалий ишлар олиб борилмоқда.
Бизнинг илмий тадқиқот ишларимиз юқорида қайд этилган долзарб вазифаларни
бажариш, яъни Маликчўл ҳудудини сув режимини тупроқ ҳолатини
яхшилаш борасида олиб
борилаётган мелиоратив тадбирларга бағишланади. Ушбу ишларни амалга ошириш борасида
чўлнинг табиий географик хусусиятларини илмий ўрганиш ва таҳлил қилиш асосида экологик
вазиятини оптималлаштиришга қаратилган чора- тадбирларни ишлаб чиқиш ва уни амалга
ошириш белгилаб берилган. Экологик ҳолатни барқарор ривожланишини таъминлаш
суғориладиган ерларда ер ости сувлари сатҳини пасайтириш ва тупроқ шўрланишини олдини
олиш каби бир қатор мелиоратив тадбирларни амалга ошириш орқали таъминлаш мумкин.
Маликчўл ясси текислиги Зарафшон дарёси қуйи оқимини чап қисмида жойлашган бўлиб, ер
қатламининг юзаси бўз ва кулранг-қўнғир тусдаги тупроқлардан ташкил топган.
Маликчўл тоғ олди пролювиал текислик ландшафтларининг умумий майдони 8368
кв.км.ни ташкил этиб, шундан тоғ ланшафти 1845 кв.км ва тоғ
олди пролювиал текислик
ландшафтлари 6523 кв.км майдонни эгаллайди. Маликчўлнинг катта қисми ХХ асрнинг
иккинчи ярмидан бошлаб қишлоқ хўжалик мақсадларида ўзлаштирилган бўлиб, тупроқ ва
иқлим шароитининг турли-туманлиги, агротехник қоидаларни бузилиш шароитини эътиборга
олмаслик натижасида бир қатор экологик муаммоларни вужудга келтирди. Бундай
муаммоларга грунт сувлари сатҳини кўтарилиши, сув ва тупроқларнинг кимёвий
таркибини
ифлосланиши кабиларни кўрсатиб ўтиш мумкин.
Малик чўлининг ўзлаштирилиши, суғориладиган ерлар майдонининг кенгайиши,
суғоришда агротехника қоидаларини бузилиши, суғориш тармоқларининг фойдаланиш
коэффициенти 0,64 дан паст бўлиши чўл самадорлигининг камайишига, тупроқ-сув режимини
кучли бузилишига олиб келди. Натижада, Маликчўл массивида тарқалган экологик муаммолар
ўзлаштирилган ерларда грунт сувлар сатҳини кутарилиши ва ерларни юқори даражада
шўрланиши бўлиб бу ўз навбатида ижтимоий экологик муамоларни келиб чиқишига
сабабчи
бўлди.
Маликчўлнинг суғориладиган ер майдони 6.7 минг гектарни ташкил қилади. Чўлга сув
“Шофиркон” каналидан насос станцияси ёрдамида олиб ташланади. 2000-2010
йилларда
суғоришга 54.5млн.м
3
миқдорида сув олинган ва бу сувларнинг минераллашуви ўртача
таркиби хлорли-ионли бўлиб, 0.26 г/л, бошқа қолдиқ тузлар 1/40 г/л ни ташкил этиб кейинги
йилларда бу кўрсаткич ошиб бориш тупроқ шўрланиши ер усти сувлари таркибини ўзгариб
кетишига сабаб бўлди. Бу сувларни аҳоли ичимлик суви сифатида истеъмол қилишга яроқсиз
бўлган таркибида бир қанча кимёвий элементлар мавжудлиги инсон саломатлигига салбий
таъсир этиши аниқланган.
Текислик ерларнинг суғорилиши ҳудуднинг табиий гидрогеологик ҳолатини
ўзгаришига олиб келиб натижада грунт сувларининг сатҳи кескин кўтарилди, шўрланган ва
ботқоқлашган ерлар майдони янада
кенгайди. Малик чўлида катта
майдонларда суғориш ишларини
олиб борилиши грунт сувлари
сатҳини кўтарилишига сабабчи
бўлди. Навоий вилояти статистика
бошқармасидан
олинган
маълумотларга
кўра
грунт
сувларининг сатҳини кўтарилиш
тезлиги қадимдан суғориладиган
ерларда
30-40
см,
янги
ўзлаштирилган ерларда 1м гача етади.”Ўзбекгидрогеология” ташкилотининг маълумоти бўйича
107
грунт сувларининг сатҳи қадимдан суғориладиган ерларда 1м дан 3 м гача, янги ўзлаштирилган
ерларда эса бу кўрсаткич 3-5 м гача етади.
Грунт сувларининг сатҳини кўтарилишига боғлиқ бўлмасдан, балки улар таркибининг
сифатий ўзгаришига ҳам боғлиқдир. “Ўзбекгидрогеология” ташкилотининг маълумотлари
шуни кўрсатадики, дарё қайирида грунт сувлари сатҳи кўтарилган шу жойларда ер ости
сувларининг минераллашиш даражаси 2-3 г/л дан 20-25 г/л гача кўтарилади.
Маликчўлида зовур тармоқларининг умумий узунлиги 180,4 км
ни ташкил этади,
шундан 51,6 км хўжаликлараро ва 128,8 км хўжаликлар ичидаги зовурлардир. Ҳудуддаги ер
ости сувлари Маликобод зовури орқали Зарафшон дарёсига ташланади. 1996 йилда 16,9 млн/м
3
ер ости шўр суви Зарафшон дарёсига ташланган. Бу суғориладиган ер майдонларидаги шўр
сувларининг 31% ини ташкил этади. Зовур сувларининг минерализацияси ўртача бўлиб,
таркиби хлорли 0,52 г/л ва бошқа тузлар 4,41 г/л ни ташкил этади. Ер ости сувларининг
жойлашиш чуқурлиги ва шўрланиш даражаси 1-расмда ифодаланган.
Маликчўлини ўзлаштириш натижасида юзага келган муаммолардан бири грунт
сувларини сатҳини кўтарилиши билан боғлиқ бўлган тупроқларнинг шўрланишидир.
Суғориладиган ерлар майдонининг кенгайиши туфайли Маликчўлидан шимолда Қизилтепа
баландликлари, жанубда Қоратоғ ва Азкамар баландликларидаги чўл ҳудудининг марказий
қисмига томон тупроқларнинг шўрланиши даражаси ортиб боради. Қадимги кучсиз шўрланган
ерларда суғорма деҳқончилик ривожлангандан кейин кучли шўрланган ерларга айланди, айрим
пастқам жойларда шўрхоклар вужудга кела бошлади. Коллектор-дренаж тармоқларининг
қурилишига қарамасдан бу жараён ривожланиб яни суғориладиган ерларни ҳам қамраб
олмоқда.
Маликчўл ерларини тез ўзлаштирилиши натижасида суғориладиган майдонлари
кенгайиб бориши ва қишлоқ хўжалигида ердан фойдаланишда агротехник қоидалари бузилиши
бир қанча геоэкологик муаммоларни юзага келиши натижасида ер ости ва ер усти сувлари ва
тупроқларни шўрланиши ҳамда турли хил химикатлар билан кучли ифлосланиши кузатилди.
Юқорида юзага келган геоэкологик муаммолар ўз навбатида ижтимоий экологик муаммоларни,
яъни инсон саломатлигига салбий тасир этувчи омиллари юзага келишига сабаб бўлди.
Маликчўлда грунт сувларини кўтарилиши ҳудуднинг асосий сув манбаи бўлган
Зарафшон дарёси сувининг минераллашувига ҳам сабабчи бўлиб дарё
экосистемаси
барқарорлигини бузилишига олиб келди.
Юқорида кўрсатиб ўтилган геоэкологик муаммолар ўта долзарб бўлиб, уларни бартараф
этиш учун муаммоларни янада чуқурроқ илмий жиҳатдан ўрганиш ва уларни келиб чиқиш
сабабларини аниқлаш ҳамда бартараф этиш юзасидан чора-тадбирлар ишлаб чиқиш Маликчўл
ҳудудида экологик барқарорликни таъминлаш гаровидир.
Do'stlaringiz bilan baham: 
