Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

илгэри 
қурт 
эл 
алын 
көпэк 
өзгэ 
эв 
қапу 
ийги, эйи
бурун 
бөри 
қол 
маӊлай 
ийт 
башқа/басқа 
уй 
эсик/ эшик 
жақси/йахши
илгари 
бўри 
қўл 
пешона 
ит 
бошқа 
уй 
эшик 
яхши
Бироқ, баъзи ўғузлар билан алоқа қилган ёки қўшни яшаган туркий халқлар тилларида 
синоним сифатида сақланган ўғуз сўзлари мавжудлигини кўришимиз мумкин[30, 119]. 
Масалан, буни қарлуқ лаҳжасига мансуб бўлган ўзбек адабий тилида ҳам учратамиз: гўзал = 
чиройли, илгари = бурун ва х.к.
Ўғуз тилининг лингвистик хусусиятлари илк бор ёзма манбаларда машҳур тилшунос 
Маҳмуд Қошғарийнинг “Девону луғот ат-турк” асарида келтирилган. Мазкур асарда олим ўғуз 
тилидан баъзи мисолларни келтириб, уларни асосан Қорахонийлар давлатининг кўпчилик 
аҳолиси сўзлашадиган тил ҳоқоний туркчаси билан қиёс қилган. Ушбу асарда муаллиф X-XI 
асрлардаги туркий тилларга тавсиф берар экан, ўғузлар, қирғизлар, қипчоқлар, тухси, чигил, 
яғмо, играк ва чаруқлар лингвистик жиҳатдан ниҳоятда бир-бирига яқин тилларда 
сўзлашганини ҳамда ушбу тилларга аралаш йемак(йимак) ва бошқирд тиллари билан ҳам 
туташлигини таъкидлайди. Маҳмуд Қошғарийнинг маълумотларига асосланган ҳолда 
тилшунослар шундай хулосага келганки, X-XI асрларда ўғузлар ва қипчоқларнинг тиллари 
бир-бирига ниҳоятда яқин бўлиб, хоқоний турклар (уйғурлар) тилидан қуйидаги фонетик ва 
грамматик хусусиятлари билан фарқланган: 

уйғурча
й
>ўғузча ва қипчоқча 
ж
ёки мутлақо йўқолган. Масалан, уйғурча 
йинжу
> 
ўғузча ва қипчоқча 
жинжу
“марварид”, 
йилиғ суғ
> 
илиғ сув
“илиқ сув”; 

уйғурчада сўз бошидаги 
т
> ўғузча, қипчоқча 
д
, мисол учун, уйғурча
тэвэ
>ўғузча, 
қипчоқча 
дэвэ
“туя”; 

---

209 

уйғурчадаги сўз бошидаги 
м
> ўғузча, қипчоқча 
б
, мисол учун, уйғурча
мэн
>ўғузча, 
қипчоқча 
бэн 
“мен”, 
мун
>
бун
“минг”;

уйғурча келаси замон кераклик сифатдоши масалан, 
барғу
йир
> ўғузча, қипчоқча 
бараси
йир
“борилиши керак бўлган жой”; 

уйғурча ўтган замон сифатдоши масалан 
барған
>ўғузча, қипчоқча
баран
“борган”; 

уйғурча сўз ясайдиган -
ғақ
/-
гэк
қўшимчаси > ўғузча, қипчоқча -
ақ/-эк
, мисол учун, 
уйғурча
тамғақ
>ўғузча, қипчоқча 
тамақ
“томоқ” ва хоказолар. 
Диққатга сазовор жойи шундаки, Маҳмуд Қошғарийнинг “Девону луғот ат-турк” 
асарида сўзларга келтирилган ишораларнинг энг салмоқли қисмини ўғуз ишораси ташкил 
этади. Масалан, 414 та битталик ишоралардан 232 таси, 42 та иккиталик ишоралардан 28 таси, 
12 та учталик ишоралардан 7 таси ва бошқа 16 та ишоралардан 11 таси ўғуз ишорасидир. 
Юқоридагилардан келиб чиқиб шундай хулоса қилиш мумкинки, Маҳмуд Қошғарий яшаган 
ва ўз луғатига маълумотлар тўплаётган ҳудудда ўғуз қабилалари кўпчиликни ташкил этган. 
Шунингдек, бу асарда келтирилган ўғуз ишораси бор сўзларнинг ва шу сўзлардан баъзилари 
бошқа фонетик вариантларда 50 % ига яқини замонавий ўғуз тилларида сақланиб қолган.
X-XI асрлардаги ўғуз тили ҳозирги ўғуз тил гуруҳидаги барча тилларнинг асосий тил 
негизи ҳисобланади. Ўғуз тил гуруҳининг ҳозирги кундаги шарқий тармоғини туркман, ўзбек 
ўғузчаси, хуросон туркчаси, шимолий тармоғини қадимги уз ва печенеглар ҳамда ҳозирги 
гагауз ва Болқон турклари тили, жанубий тармоғини қадимги салжуқийлар, эски озарбайжон 
ва усмоний ҳамда ҳозирги озарбайжон, турк тили ва қрим татар тилининг жанубий диалекти 
ташкил қилади. X-XI асрлардаги ўғуз тили эса ўз навбатида Н.А. Баскаков фикрича, қадимги 
ўғуз тили ҳисобланмиш Ўрхун-Енисей ёдгорликлари тилига бориб тақалади.
Дашти Қипчоқдан Ўрта Осиёнинг марказий ҳудудларига келиб жойлашган туркий ва 
туркийлашган қабилалар маҳаллий аҳоли тилига маълум даражада таъсир кўрсатган. Улар 
Дашти Қипчоқда яшаганларида қипчоқ ёки қипчоқ ўғуз лаҳжасида гаплашганлар. Бу лаҳжалар 
даштиқипчоқ ўзбеклари кўчиб келмасдан олдин Мовароуннаҳр ва Хоразмда кенг тарқалган 
эди.
Дашти Қипчоқдан ўзбек тилининг ўғуз лаҳжасига тааллуқли бўлган шеваларни 
текшириш иши тилшунослар олдига бир қатор тарихий- лингвистик масалаларни кўндаланг 
қўяди. Бу масалаларнинг муҳим аҳамиятга эга бўлганларидан бири мазкур лаҳжа 
вакилларининг ташкил топиш тарихи ва генетик жиҳатдан ўзбек тили таркибига кирган бошқа 
уруғдош этник гуруҳлар билан муносабати масаласидир. Иккинчидан, ўзбек ёзма классик 
адабий тилининг шаклланиши ва тадрижий такомилида ўғуз компонентининг иштироки 
масаласи ҳам муҳим тарихий ва лингвистик аҳамиятга эгадир. Хоразм вилоятининг шимоли ва 
шимоли-ғарбидаги учта райондан ташқари қолган барча районларда яшовчи ўзбекларнинг 
тили ўғуз лаҳжасига тегишлидир. Бундан ташқари ўғуз лаҳжасининг вакиллари 
Туркманистоннинг Тошовуз, Кўҳна Урганч тумани марказида, Қорақалпоғистоннинг Беруний 
ва Тўрткўлнинг туман марказлари ва айрим қишлоқларда яшаганлар. Бухоро вилояти Қоракўл 
ва Олот туманлари, Самарқанд вилояти Фориш тумани аҳолисининг ўғуз лаҳжаси характерли 
бўлган чўзиқ унлилар мавжудлиги аниқланган.
Ўзбек тилининг жанубий Хоразм шевалари (яъни ўзбек ўғузчаси – Ф. Дж.) бўйича 
Ф.А. Абдуллаев ва А.М. Щербаклар тўплаган материаллар ва Хоразмда яратилган 
Рабғузийнинг “Қиссаи Юсуф” лексикасини ўзаро солиштирганда кўринарли ўхшашликлар 
аниқланган. Шундан келиб чиқиб, олимлар Хоразм ҳудудида ХIII асрнинг бошларидаёқ ўғуз 
лаҳжасига асосланган адабий тил шаклланган эди деган фикрга келадилар.
X-XII асрда кўп сонли ўғуз қавмлари уч гуруҳга бўлиниб, уларнинг бир қисми 
Оролбўйи даштларида қолиб туркманлар, шунингдек Хоразм ўзбеклари ва қорақалпоқларнинг 
шаклланишида этник асос вазифасини ўтайди. Ўғузлар этник жараёнларда фаол иштирок 
этиб, айнан бир даврда Марказий Осиёдаги ўзбек, туркман, қозоқ ва қорақалпоқларнинг 
этногенезида қатнашади. Ўғузларнинг ўзбек халқининг этник шаклланишида ҳам тутган ўрни 
ниҳоятда катта. Ўзбек халқининг шаклланиши жараёни юз берган этник асосий этник 
минтақаларда – Хоразм, Чоч ва Зарафшон воҳаси ҳамда Сирдарёнинг ўрта ва қуйи 
оқимларидаги катта ҳудудда ўғузларга алоқадор деб ҳисобланган этник қатламларнинг 
бугунги кунда ҳам ўз тил ҳусусиятлари ва этник номларини йўқотмасдан келаётганлиги ҳам 
бунинг ёрқин мисолидир. Ўзбек адабий тилининг учта йирик лаҳжасидан бирини ўғуз лаҳжаси 
ташкил этиши ҳам уларни ўзбек халқининг шаклланишида иштирок этган етакчи 

---

210 
компонентларидан бири сифатида эътироф этишга асос бўла олади. Умуман, ўзбеклар 
таркибидаги ўғузларни асосан икки гуруҳга ажратиш мумкин:

алоҳида – алоҳида этник номга эга бўлиб, ўз уруғ номларини сақлаган гуруҳ; 

узоқ асрлардан бери ўз номларини унутиб, асосан яшаш жойлари ва касби – корига 
нисбатан номланувчи гуруҳ. 
Биринчи гуруҳга Бухоро воҳасининг шимолий туманларида яшовчи аҳоли, иккинчи 
гуруҳга эса Хоразм вилоятида, қисман Жанубий Қозоғистоннинг айрим қишлоқларида 
истиқомат қилувчи аҳолини киритиш мумкин. Шунингдек, иккинчи гуруҳга Туркманистон ва 
Хуросондаги мазкур аҳолини ҳам қўшиш мумкин. Бундан ташқари ўғуз лаҳжасини унутиб, 
ўзбек тилининг бошқа шеваларида гаплашувчи ўғузларни алоҳида бир учунчи гуруҳ сифатида 
олиш мумкин. Ушбу гуруҳга Нурота ўзбеклари вамамлакатимизнинг бир неча вилоятларида 
яшовчи “урганжилар” мансуб. 
Маълумки, Сирдарёнинг ўрта ва қуйи оқимларидаги минтақа ҳамда Хоразм воҳаси 
ўзбек халқининг тарихий инкишофида, тили ва адабиётининг шаклланиши ва ривожланишида 
муҳим ўрин тутган. Ўзбек халқи шаклланиш жараёни билан бевосита алоқадор бўлган анашу 
йирик минтақада айнан ўғузларнинг тарихий излари бугунги кунда ҳам яққол кўзга 
ташланиши уларнинг тарихий ва этник муносабатларда муҳим ўрин тутганлигини кўрсатади. 
Ҳатто тилшунос олимларнинг Хоразм ҳудудида ХIII асрнинг бошларидаёқ ўғуз лаҳжасига 
асосланган адабий тил шаклланганлиги ҳақидаги хулосаси ҳам кейинчалик ўзбек адабий 
тилининг узил-кесил шаклланишида ўғузларнинг ҳам лингвистик таъсири юқори бўлганидан 
далолат беради.
Ўғузларнинг ўзбек тили таркибида алоҳида тил лаҳжаси вакиллари сифатида намоён 
бўлишини ҳам ҳисобга олсак, уларни ўзбек халқининг етакчи компонентларидан бири 
эканлигига гувоҳ бўламиз. Шунингдек, минтақамизда ўғузлар ва уларга алоқадор номларнинг 
этнотопонимлар шаклида сақланиши ҳам ўғузларнинг халқимиз этногенезидаги тарихий 
изларидан далолат беради.
Минтақада, асосан, Хоразм ва Чоч воҳасида то бугунгача ўғуз қабилавий иттифоқидан 
ўрин олган уруғ номларининг топонимлар ва этнотопонимлар шаклида сақланиб қолганлиги 
ҳам номшунослар ва тилшунослар томонидан ўзбеклар билан ўғузларнинг ўзаро этник 
умумийлиги мавжудлиги сифатида кўрсатилган.
Тадқиқот давомида қуйидаги асосий хулосаларга келинди: 

биринчидан, ўғузлар ўзбек халқининг этник шаклланишида фаол иштирок этган етакчи 
компонентлардан бири ҳисобланади; 

иккинчидан, ўғузларнинг ўзбек халқининг шаклланишида қатнашуви милодий VI асрдан 
бошланиб то ҳозирги кунгача давом этаётир; 

учинчидан, асосан Зарафшон ва Хоразм воҳаси ҳудудида кечган этногенетик жараёнларда 
ўғузларнинг фаол иштироки кузатилади; 

тўртинчидан, хуросон туркийчаси ва ўзбек тилининг ўғуз лаҳжаси (айнан Хоразм шеваси) 
ўртасидаги яқин ўхшашлик уларнинг этник илдизлари ҳам бир асосга бориб тақалишидан 
далолат беради.