Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси

пешинганча аранг чидади, кейин юраги ўйнайверди, ўйнайверди-ю, идорага 
бориб шаҳарга сим қоқишга (гарчи кимга сим қоқишни тасаввур этмаса ҳам) 
аҳд қилди. (О.Ёқубов, “Адолат манзили” романи). Тўсиқсиз эргаш гап 
қолипидаги парантезада тўсиқсиз шартни таъкидлаб, бўрттириб кўрсатиш 
учун гарчи сўзи ҳам ишлатилган. 
Айрим ҳолларда қўшма гап шаклидаги парантеза асосий гап 
таркибидаги феълнинг функционал шакллари (сифатдош, равишдош, ҳаракат 
номи каби) бошқарган конструкция ичидаги нофункционал тўлдирувчилар 
билан ҳам алоқаланиб, уларни изоҳлаши мумкин: У кезлардаги севикли 
Тепакали (энди у росмана калга айланган, лекин ҳар жиҳатдан ҳар қанақа 
жингалак сочлидан афзал эди) билан ўтган ширин дамларни – биргаликда 
“улуғ пойтахтга” сафарлар, биргаликда Қора денгиз соҳилларига 
истироҳатларга боришларни эслаб, Мафкурахоним гоҳида бугунги бор 
мансабу мартабасини ўшандаги лазиз дақиқаларга алмаштириб юборишга 
тайѐр сезади ўзини (Эркин Аъзам, “Шоирнинг тўйи” қиссаси). Мисолдаги 
Тепакали билан сўз шакли сифатдош бошқарган конструкция ичида 
нофункционал тўлдирувчи бўлиб, қўшма гап шаклидаги энди у росмана калга 
айланган, лекин ҳар жиҳатдан ҳар қанақа жингалак сочлидан афзал эди  
тарзидаги парантеза орқали изоҳланган. 
5. Микроматн шаклидаги парантеза тўлдирувчи билан бевосита 
алоқаланади. Муайян ҳолатларда ѐзувчи муҳим деб ҳисоблаган 
ахборотларнинг маълум қисмини парантеза шаклида фақат ўзи 
алоқаланаѐтган тўлдирувчи билан мазмунан боғлаган ҳолда контекстга 
пунктуацион белгилар ѐрдамида ажратиб киритади. Бундай ҳолатларда 
парантеза микроматн шаклида бўлади. 1917 йилнинг бошларида 
Юсуфжонбой қаерга ишлатишни ўйлаб кўрмаган ҳолда, бирор фойда бўлиб 

---

- 78 - 
78 
қолар умиди билан Москва тарафдаги бир купецнинг тавсияси бўйича ўн уч 
вагон опоркани арзимаган баҳога сотиб олди. 
(Опорка деганимиз – этикнинг қўнжи тарафи эмас, бош қисмидир. 
Ўлган солдатларнинг оѐқларидаги этикларини ечиб олиб, қўнжини 
кесганлар-да, бош тарафини кераксизга чиқарганлар, опорка ана шу 
улоқтирилган қисми.) (Ғафур Ғулом, “Ҳажи қабул бўлди” ҳикояси). 
Kелтирилган асосий матндаги от билан ифодаланган тўлдирувчини 
(опоркани) муаллиф батафсил баѐнини келтириш асносида парантеза 
характеридаги микроматнга мурожаат қилган. Айни шу микроматн 
кўринишидаги парантеза ѐзувчининг изоҳлаш, қўшимча ахборот бериш каби 
бадиий мақсадларини намоѐн қилган. 
III. Аниқловчи билан бевосита алоқаланган парантезалар ҳам 
структурал жиҳатдан турли кўринишларда бўлиши мумкин: 
1. Сўз шаклидаги парантеза аниқловчи билан бевосита алоқаланади: 
Оиламиздаги катталарнинг (менинг ҳам) шу кунларда кўнглидаги ният ўша 
тантанани тезроқ ва ҳамма кўрса, ҳавас қилгудек тўкинроқ қилиб ўтказиш 
эди (А.Исломов, “Соғинч” ҳикояси). Сўз-парантезанинг грамматик шакли 
мазкур мисолдаги каби аниқловчи позициясидаги сўзнинг грамматик шакли 
билан бир хил бўлиши ҳам (қаратқич келишиги), қуйидаги мисолдаги каби 
бир хил бўлмаслиги ҳам мумкин: ...Нимадир экишаѐтган қизил кўйлакли қиз-
жувонлар-у улар қошида ғўдайишиб гурунглашиб турган (аксари) қора 
чопонли эркакларга кўзим тушди (Ш.Холмирзаев, “Қуѐш-ку фалакда кезиб 
юрибди” ҳикояси).
2.Сўз бирикмаси шаклидаги парантеза аниқловчи билан бевосита
алоқаланади: Этак томондаги уйнинг (Омоннинг уйи) деразалари очиб 
қўйилган, сарғиш дарпарда осилиб турар, аммо ичкарида ҳеч ким йўқлиги 
аниқ эди (Ў.Ҳошимов, “Икки эшик ораси” романи). Рашид абзининг 
мўрчасидан Фотима-Зуҳра келин қайтаѐтганимизда, Кимсан акам Очил