Œзбекистон республикаси фанлар академияси

Арабча луғавий ўзлашмаларнинг сўз ясалишининг оралиқ усулига кўра амали (феъл ясалиши). Аффиксал сўз ясалишида бўлганидек, арабча луғавий бирликларнинг ясовчи (мотивловчи) восита танлаш имконияти ҳар хил бўлади. Айрим арабча ўзлашмалар фақат битта кўмакчи феъл билан сўз ясаш жараёнида иштирок этса, бошқа айримлари бирдан ортиқ (икки, уч ва ундан ортиқ) кўмакчи феъллар билан сўз ясаш жараёнида қатнашиб, сўз ясаш типининг маълум кўринишларига хос парадигматик қаторлар ҳосил қилади. Тўпланган фактик материаллардан маълум бўлишича, бир кўмакчи феъл билан бирикиб, янги феъл ясалмалар ҳосил қилувчи арабча луғавий ўзлашмалар икки ёки ундан ортиқ кўмакчи феъллар билан қўшилиб, янги феъл-ясалмалар ҳосил қилувчи арабча луғавий ўзлашмаларга қараганда миқдоран анча кўп: амал қилмоқ, алам қилмоқ, ато қилмоқ, аҳд қилмоқ, баён қилмоқ, маза қилмоқ, ваҳима қилмоқ, даъват қилмоқ, жабр қилмоқ, журъат қилмоқ, зиёрат қилмоқ, идора қилмоқ, ижод қилмоқ, иззат қилмоқ ва б. Бизнинг ҳисобимизга кўра, мана шу усулда юздан ортиқ сўзлар ясалган.
Диссертацияда мана шу сўзларнинг ясалиш структураси конкрет далиллар асосида тадқиқ қилинган.


УМУМИЙ ХУЛОСАЛАР

Ўзбек тилидаги арабча луғавий ўзлашмаларнинг ўзбек тили номинатив ва дериватив тизимидаги ўрни (мавқеини) тадқиқ қилиш қуйидаги умумий хулосаларга келишга имкон беради:

1. Ўзбек тилида ўтмишда араб тилидан ўзлашган салмоқли ўзлашма сўзлар қатлами мавжуд. Ушбу ўзлашмалар, асосан, ижтимоий-сиёсий, илмий-маърифий, шунингдек, диний ҳамда конкрет ва мавҳум тушунчалар номидан иборат.
Ўзбек тилидаги арабча луғавий ўзлашмалар салмоғи жиҳатдан форс-тожикча ўзлашма лексик қатламдан кейинги ўринда туради. Бизнинг кузатишларимизга кўра, “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да (беш жилдли, Т., 2006-2008 йиллар) 2450 та арабча ўзлашма лексема изоҳланган. Ўтмишда ушбу миқдор анча ортиқ бўлгани шубҳасиз, кейинчалик бу лексемаларнинг баъзилари истеъмолдан чиққан.
2. Ўзбек тилида арабча луғавий ўзлашмаларни тавсифлаш ва таснифлаш, уларнинг луғавий-маъновий хусусиятларини, мавзуий гуруҳларини, ушбу ўзлашма қатламнинг ўзбек тилига кириб келиш сабабларини тадқиқ қилиш бўйича муайян ишлар амалга оширилган. Аммо ўзбек тили луғат таркибидаги арабча ўзлашма қатламнинг барча хусусиятлари етарли тадқиқ қилинган эмас. Бу фикр арабча лексемаларнинг ўзбек тили сўз ясаш тизимидаги ўрни ва аҳамиятини тадқиқ қилишга ҳам тегишлидир.
3. Маълумки, ҳар қандай ўзлашманинг уни қабул қилган тилга тамоман ўзлашиши ва унинг тил луғавий тизимига сингиб кетишининг муайян қонуниятлари бор. Мана шулардан бирини ўзлашма сўзнинг у ўзлаштирган тилда мустақил лексема сифатида яшаши, бу тилнинг сўз ясаш тизимида ясовчи асос сифатида иштирок этиши ташкил қилади. Бу ҳолда ўзлашма лексема ўзи ўзлашган тилда икки ҳолатда яшайди: 1) тилнинг мустақил лексемаси сифатида ва 2) тилнинг сўз ясаш тизимида янги сўзлар (ясалмалар) ҳосил қилишга асос (имконият) сифатида. Арабча ўзлашмаларнинг ўзбек тилидаги иккинчи хусусияти махсус равишда, монографик тарзда тадқиқ қилинган эмас.
4. Арабча сўзларни ўзбек тилига қабул қилиш – бу лексемалардан ўзбек тили коммуникатив тизимида биринчи марта фойдаланиш бўлса, ушбу ўзлашмалардан янги сўз ҳосил қилиш учун асос (негиз) сифатида иккинчи бор фойдаланиш ҳамда ушбу усулда тил луғавий таркибини янги тушунчаларни ифодаловчи лексемалар билан тўлдириш унинг иккинчи вазифасидир. Кейинги ҳолат номинацияда иккиламчи номинация деб юритилади.
Кузатишларимиз ўзбек тилидаги мавжуд арабча луғавий ўзлашмалар ўзбек тилидаги иккиламчи номинация жараёнида фаол қатнашишини кўрсатди.
5. Биз олиб борган тадқиқот арабча ўзлашмалардан қайсилари ўзбек тили сўз ясалишида мотивланувчи асос сифатида иштирок этишини, қайси лексемалар бундай жараёнда иштирок этмаслигини белгилашга имкон берди.
6. Бизнинг кузатишларимиз арабча ўзлашмалар сўз ясалиши жараёнида иштирок этишига мотивли асослик ролини ўйнашига кўра фаол ва нофаол эканини аниқлашга имкон берди. Масалан, сўз ясалишида иштирок этадиган арабча негизларнинг баъзилари 1-2 та ясалма ҳосил қилишга имкон берса, баъзилари 3 ва 6 тагача ясалмалар таркибида мотивловчи асос сифатида кела олади.
7. Арабча ўзлашма негизида янги сўз ҳосил қиладиган мотивловчи восита (қўшимча)лар ҳам сермаҳсул ёки каммаҳсуллигига кўра фарқланади. Бизнинг кузатишларимиз арабча луғавий асосдан янги сўз ҳосил қилишда ўзбекча қўшимчалардан -ли (357 сўз); -чи (206 сўз), -сиз (90 сўз); -чилик (67 сўз), форс-тожикча; -дор (63 сўз), -а (56 сўз), -кор (51 сўз); -дош (38 сўз) таркибида учрашини ва сермаҳсул эканини кўрсатди.
8. Ўзбек тилида арабча лексемалар барча сўз туркумини ясашда иштирок этади. Аммо улар от, сифат, феъл туркумини ҳосил қилишда фаолдир. Булар орасида от ясалиши мавқеига кўра салмоқли ўрин эгаллайди.
9. Арабча луғавий ўзлашмалар ўзбек тилида фақат аффиксация усулида сўз ясашдан ташқари, қўшма, жуфт ва такрорий сўзларни ҳосил қилишда ҳам қатнашади. Ўзлашма сўз янги ясалманинг бир компоненти ёки ҳар иккала компоненти бўлиб келиши мумкин: соҳибжамол, собитқадам, хушсурат, сабр-бардош, ҳол-жон, ваъз-насиҳат, мурод-мақсад, олам-олам, алвон-алвон.
10. Ўзлашма луғавий бирликларнинг ўзбек тили сўз ясалишидаги иштирокини тадқиқ қилишдаги мураккаб муаммолардан бирини ясалманинг узатувчи тилда ясалганларини қабул қилган тил – ўзбек тилида ясалганлардан фарқлаш масаласидир. Ўзбек тилига кирган бир қатор сўзлар араб тилининг ўзида ясалган бўлиб, ўзбек тилига ўша шаклда ўзлашган: адабиёт, амният, ахборот каби.
Худди шунингдек, ясалиш асосида арабча сўз ётган бир қатор ўзлашмалар форс-тожик тилида ясалган бўлиб, ўзбек тилига ясалма лексема сифатида ўзлашган. Буларни ўзбек тилида ясалган, ўзбек тилининг сўз ясаш тизими маҳсули бўлган лексемалардан фарқлаш лозим бўлади. Бизнинг бу масаладаги кузатишларимиз негизида арабча лексема ётган 380 дан ортиқ сўзнинг ўзбек тилига араб тилидан ясалма сўз сифатида ўтганини кўрсатади. Демак, бу сўзлар араб тили сўз ясалиш тизимининг маҳсулидир ва улар ўзбек тилида яхлит, турғун лексема сифатида тушунилади.