Ўзбекистон республикаси фанлар академилси хоразм маъмун академияси

(Гиршфельд
айГалкин,
ўша асар, 39-бет).
2 Ўзбекистон МДА. 125-И-фонд, 1-рўйхат, 411-иш, 7, 8, 45-варакпар 
‘ Ўш аархив, 125-И-фонд, 1-рўйхат, 106-иш, й-варак.
1 Ўш аархив, 125 И-фонд, 1-рўйхат, Э67-иш, 17-варак; 2-И-фонд, 1-ракам, Э52-иш, 31-варак.
* Ўша врхиа, 125-И-фонд, 1-рўйхат, Э14-нш, 32-варак.
т Ўшаархнв, 125-И-фонд, 1-рўйхат, 475-иш, 8-варак.
* 
Бартолъд В.
История культурной жизни Туркестана, Л 1927, С. 194.
* Ўзбекистон МДА. 125-И-фонд, 1-рўйхагг, 106-иш, 5, 7 варакпар.
174
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Раҳимхон валиахди Асфандиёр тўрага тегишли 5 минг таноб ер 
майдони карадашли, имрали туркманлари томонидан ижарага 
олиниб, деҳқончилик килинган1.
Бундан ташкари, 1912 йилда битилган ҳужжатга кўра, 
Лаузон каналининг бўйида Тўрамурод ва Отажон тўралар, 
Жуманиёз девон, Юнус Маҳрам ва Шихназарбойлар катта- 
катта ер майдонларига эгалик килганлар*. Буларнинг барчаси 
ер солигидан озод эдилар. Бундай манбаларни кўплаб келтириш 
мумкин.
Шундай бир ҳолатда Хива хонлиги деҳконларининг 
кўпчилиги бир, икки ёки уч танобдан ортик ерга эга бўл маганлик- 
ларини1
2
3 эътиборга олганимизда, ер солиғининг оғирлиги асосан 
кам ерли деҳконлар елкасига тушганлигини англаш у даражада 
қийин эмас.
Устига устак, қишлок амалдорлари соликдан озодлиги 
тўғрисида ёрликлари бўлмаса ҳам, амалда улардан солиқ 
йиғилмаган, ҳатто улар солик йиғини пайтида катта бойлик 
орттирганлар. Тубандаги ҳужжат бунга далилдир: «1322 йили 
(1904-1905 милодий - Муҳ.) Тахта ёвмут солиғининг жами 975 
отлиқ. Андин солғут ундурган юртбошиларига юзбоши ҳақи учун 
ўтилганлар 47 отлик ва ёвмут катхудоларига ва илтимосчиларга 
ўтилганлар 168 отлик ва бошкалар... Жами 292 отлик, халос 
қолгани 683 отлик, 12 тилладан 8100 тилла»4.
Қишлоқдаги оксоколлар, юзбоши ва катхудолар учун ўнлаб, 
юзлабхўжаликларнингсоликлариданкечибюборилишихонликда 
солиқ тизимидаги адолат меъёри бузилганлиги ва соликлар 
асосан кам ерлик фукаролардан йиғилганлигини тасдикдовчи 
яна бир далилдир. Солиқ тизимидаги бундай сиёсат кишлок 
амапдорларини янада бойитиш, хон ҳукуматининг қишлоқдаги
1 Ўша архив, 2-И-фонд, 2-рўйхат, 168-иш, 28а-варак.
2 Ўша архив. 2 -И-фонд, 1-рўйхат, 314-иш, 43-варак.
1 
Иванов П П
Удальние темлн Сеид-Мухамад хана Хивинского (1850-1865). Трудь! И.В. Ан. 
СССР, т. VI. Ленинград, 1937, С. 38.: 
Л.Костенко.
Хивинское ханство в сельскохоэяйственном 
отношенин тВоенний сборкик, 1874, № 4 С. 374.
1 Ўзбекистон МДА. 125 -И-фокд, 1-рўйхат, 4 1 1-иш, 3-варак
175
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

таянчини кучайтириш йўлидаги сиёсат ҳамдир, чунки кишлок 
амалдорлари учун кечилган бу солиқлар ер эгасини солиқдан 
озод қилибгина қолмасдан, балки амалдорларнинг ўзлари уни 
йиғиб олишлари учун хуқук берарди.
Ер солиғининг натурадан пул билан йиғиб олишга 
ўтилиш и ва унинг дехконлардан бутун хонлик бўйича бир 
вактнинг ўзида кузда бирданига тўлиғича йиғиб олиниши 
тартиби ҳам деҳконларнинг камбағал кисми учун анча 
кийинчиликлар туғдирди. Д ехконлар солик тўлаш лари учун 
ўз маҳсулотларини кузда деярли бир вақтнинг ўзида бозорга 
чикарганлари сабабли уларнинг нархи тушиб, деҳкон уни 
арзимаган баҳога сотишга мажбур эди.
Деҳконлар кечираётган бу жараён тўғриси да «Туркестанские 
ведомости» газетасида: «Бозорга ғалланинг бу даражада оқиб 
бориши буғдой, арпа ва бошка дон маҳсулотларининг нархини 
тушириб юборади, шу сабабдан деҳқон ўзига зарур микдордаги 
пулни тўплаши учун анча кўп галла сотишга мажбур эди»1, - 
деб ёзилади.
Шунингдек, фукаролардан солик ҳисобидан 1,5 тангадан 
«чопар пули» (солик тўлаши тўғрисида фукароларга хабар 
берилгани учун) ҳам йиғиб олинарди.
Солик йиғилиши жараёнида соликчилар ўз манфаатларини 
кўзлаб фукароларга жуда кўплаб азоб берардилар. Бунинг 
учун имконият мавжуд эди. Чунки хонликда солик тизимининг 
мукаммал эмаслиги сабабли уни суиистеъмол килишда солик 
йиғувчиларга кенг йўл очилган бўлиб, бунинг учун улар ҳукумат 
томонидан жавобгарликка тортилмасдилар. Солик йиғилиши 
соҳасида аник хисоб-китоб ҳам бўлмаганидан баъзи йилларда 
йиғилган ер солиғининг умумий микдори 153600 тиллани 
ташкил килган бўлса, баъзи йилларда эса 146390 тилладан 
ошмаган1
2. Кўпинча солик дафтарлари соликчи амалдорларнинг
1 Туркестанские ведомости, 1894, 23 июнь.
2Ўзбекистон МДА. 125-И-фонд, 1-рўйхзт, 464-нш, 8-варак; 125-И-фонд, 1-рўйхат, 467-иш, 1-4- 
вараклар.
176
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ўзлари томонидан тузилади. Бунинг устига солик йиғувчисига 
хукумат томонидан хизмат хаки тўланмаганлиги ҳам уларнинг 
ҳар хил йўллар билан фукаролардан ортикча пул ундириб 
олишларига имкон берарди. Бундай вазият мамлакат ер 
эгалигини ва ундан ундириладиган солик тизимини ислоҳ 
қилишни талаб қилмокда эди.
Х онликдаги туркман ва коракалпоқ ер эгалиги, улар- 
дан йиғиладиган солик тизими, дехкончилик, суғориш 
билан боғли к бўлган барча ишлар, ш унингдек, туркман 
уруғларининг хон саройидан ю борилган амалдорлар томо- 
нидан бош карилиш и тартиби хам м амлакатда ислохот 
ўтказиш зарурлигини кун тартибига кўйган эди. Чунки бу 
сохаларда амалдаги коида ж ам иятнинг ривожига тўсик 
бўлибгина колм асдан, туркман уруғларида ўзаро низоларга, 
туркман уруғлари билан ўзбек ва бошка халқлар фукаролари 
ўртасидаги 
зиддиятларга, 
туркман 
уругларининг 
хон 
ҳукуматига карш и чикиш ларига сабаб бўлм окда эди.
Қорақалпоқ ва козоқлардан хон хазинасига ҳар ўтовдан 
йилига 20 тангадан «чангарак» солиғи йиғилади, уч йилда 
ҳар бир ўтовнинг яна бир ўтовга кўпайиши мумкинлиги 
фараз килиниб, ҳар уч йилдан «чангарак» солиғига 5 фоиздан 
қўшилиб борилади1. Лекин бу вақт ичида ўтовнинг яна биттага 
ортиши ёки унинг бутунлай йўк бўлиб кетиши мумкинлиги 
хон хукумати томонидан эътиборга олинмайди. Шу билан 
хонликдаги қорақалпоқ ва козоклардан ҳам солик йиғиш тизими 
уларнинг камбағал фуқаролари зарарига хизмат киларди. 
Хонлик фуқароларининг моллари давлат ерида боқилгани 
учун йигиладиган закотнинг XIX аср охирида «чўп пулига» 
ўзгартирилиши ҳам фукароларга анча оғир тушди.
Шундай килиб, солик йиғилиши жараёнида юкорида кайд 
килинган суиистеъмолларнинг деярли хаммаси, бир томондан.
1 Ўша архив, 2-И-фонд, 1-рўйх»г, 181-иш, I !7-варак (Хонликдаги Коракалпок ва коток фукаро- 
ларининг жами 7980 чангарак (ўтов) бўлиб, 1912 йилда уларлан 18619 тилла 3 танга чангарак 
солиги йигилган. Қаранг: Ўша архив, 125-И-фонд, 1-рўйхат, 472-иш, 160-варак)
177
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

солик йиғилиши тизимининг мукаммал эмаслигидан юзага 
чиқкан бўлса, иккинчидан,хон амалдорларининг ўзбошймчалиги 
ва фуқароларга нисбагтан зўравонлиги натижасидир.
Хонликда суғориш билан боғл ик бўлган ишл ар ҳам исл оҳотни 
талаб килмоқда' эди. Магистрал каналларни тозалаш («беғор»), 
дамба кўтариш, эскиларини таъмирлаш («качу»), кўприкларни 
таъмирлаш, суғориш тармоқларини тозалаш («обхор») каби 
барча ишлар деҳқонлар кучи билан мажбурият асосида амалга 
оширилар эди.
Хива хони канцелярияси архиви фондида сақланаётган 
қазувчи дафтарларида кўрсатилишича, хонликдаги магистрал 
каналларни тозалашга 1910 йилда 33850 қазувчи', 1912 йилда 
31520 казувчи1
2, 1914 йилда 31430 қазувчи3, 1916 йилда эса 31150 
казувчи4 сафарбар килинади.
Хонликда «беғор» қазуви энг каггта ва мухим тадбирлардан 
ҳисобланади.Ундадеҳконларнингасосий кисмииштирокқилади. 
Бу ишга фукароларни сафарбар қилишда арик оксоколидан 
то олий ҳукмдор - хонга кадар барча маъмурий ходимлар 
иштирок киладилар. Жойларда казувчиларни сафарбар килиш 
хон ҳукумати рўйхати асосида ариқ оксоколлари ва ҳокимлари 
томонидан амалга оширилиб, «рўйхатда ҳар бир масжид 
кавмидан (1912 йил февраль) казувчи дафтари имзо этилди»5, - 
деб аталган дафтар далилдир.
Хон ҳукумати томонидан ҳар йили «беғор» казуви учун 
бундай дафтар битилиб, унда казувга раҳбар қилиб белгиланган 
амалдорнинг исми-шарифлари, казувдан озод қилинган ер 
эгалари,белдорларданйиғиболинадиганйиғимларнингмиқдори, 
пул бадалига қазувдан озод килинганларнинг пул микдори ва 
бошкалар кўрсатилади.
1 Ўэбекистон МДА. 125-И-фонд, 1-рўйхат, 473-нш, 31-варак
-Ў ш аархив, 125-И-фонд, 1-рўйхат, 422-иш, 1-варак.
1 Ўшаархив, 125-И-фонд, 1-рўйхат. 472-иш, 138-варак
4 Уша архив. 125-И-фонд, 1-рўйхат, 460-иш, 1-варак
1
Ўша архив, 125-И-фонд, 1-рўйхат, 422-иш, 14-варак (бу хужжат бутун бир жилдни ўэ ичига 
олади).
178
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Буларнинг хаммасида ҳам адолат мсъёрининг кам ерлилар 
зарарига ва катта ер эгалари фойдасига бузилиши учун хон 
ҳукумати томонидан имконият яратилган эди. Буни шундан 
ҳам кўриш мумкинки, Хива хонлигида аҳоли учун ирригация 
мажбурияти ва суғориш билан боғлик мажбуриятни бажариш 
учун ер эгалари ҳар 10 таноб ер майдонидан битта белдор 
юбориши зарур эди. Бирок Хива хонлиги хукумати бу қоидани 
фақат ёрлиқли мулкка ва оддий мулкка эгалик қилган деҳқонлар, 
вақф ерини ижарага олган ижарачилар учун кўллади. Улар 10 
таноб экиладиган ер майдонидан 12 кунга битта белдордан 
қазувчи юборардилар.
Отаи мулки эгалари учун эса ҳар бир деҳқон хўжалигидан 
биттадан, хонлик ҳудудидаги қорақалпоқ ва қозоқпар учун уч 
ўтовдан биттадан қазувчи юборилиши тартиби жорий қилинган. 
Хонликда ирригация юзасидан мажбуриятнингбундайтартибда 
амалга оширилиши тенгсизлик тамойилига асосланган бўлиб, 
унда ер эгаларидаги ер майдони ортиб бориши билан уларнинг 
«беғор» қазувига юбориш зарур бўлган белдор сони камая 
боради, ер майдони камайиши билан эса, уларнинг казувга 
юбориши зарур бўлган белдорлар сони орта боради. Масалан, 
5 танобдан ери бўлган отаи мулкдор «беғор» қазувига битта 
белдор юбориши талаб килинган ҳолда, 500, 1000 ва ундан 
ортиқ ерга эга бўлган унинг кўшнисидан ҳам битта белдор 
бериши талаб қилинган.
Ирригация мажбуриятидан хон оиласи ва унинг қарин- 
дошлари, амапдорларнинг ҳаммаси, ёрлиқдорлар (қазувдан озод 
бўлганлиги тўғрисида), хўжа, саидлар, диндорлар, навкарлар 
озод қилинган бўлиб, улар катта ер майдонларига эгалик 
қиладилар. Хон ва унинг қариндошларига ва бадавлат шахсларга 
100 десятина суғориладиган ер майдонлари тегишли бўлган1.
Хонлиқца ирригация мажбуриятларини бажариш ва сувдан 
фойдаланишда хон ҳукумати томонидан камбағаллар зарарига 
адолат меъёрининг бузилиш ҳолларини кўрсатадиган яна бир
1