Ўзбекистон республикаси фанлар академилси хоразм маъмун академияси

Қурбонбоев С
Питнак тарихи. Урганч: Хоразм. 2001. 24-26-бетлар.
302
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ағдариш зарурлиги ҳақидаги қарорга келдилар.
Халқ орасида Ёш хиваликларнинг обрў-эътибори орта 
борди. Чунки улар хон истибдодини агдаргандан сўнг халққа 
кенг эркинлик бериш, уни хонлар, руҳонийлар ва боскинчилар 
зулмидан озод килиш, ер ва сув билан таъминлаш ҳақида радикал 
ижтимоий-иктисодий режаларни амалга оширишга ваъда 
бердилар. Улар Жунаидхонга карши бўлган туркман уруғ-кабила 
бошлиқлари билан яқиндан алока ўрнатдилар. Хива хонлигининг 
барча худудларида яширин иш олиб борувчи гурухлар туздилар, 
Петро-Александровскдаги Хива кочоқларини куроллантира 
бошладилар.
1919йил ёзигакелибХ ивадан Петро-Александровсккакочиб 
келганлар сони 20 мингтагача етди. П етро-А лександровскдаги 
Ёш хиваликлар партияси комитети Ж уманиёз Султонмуродов 
бош чилигида Хива демократик кучларини тўплаш марказига 
айланди. Бу марказ кочоқлардан харбий отрядлар тузиб, 
Жунаидхон хокимиятини тугатишни максад килиб к ўй ди 1. 
Ёш хиваликлар ва большевиклар партияси кизил аскарлар 
ёрдамида Хоразмда ҳокимиятни кўлга олиш га интилишди.
Ёш хиваликлар халкнинг сиёсий онгини ўстириш , барча 
демократик кучларни бирлаштириш ва меҳнаткаш оммани 
хон зулмидан озод қилиш учун кенг таш виқот олиб бордилар. 
Улар Амударё бўлимида сиёсий ва харбий ҳолатнинг 
мустаҳкамланиб, Хива хонига карши 
халк ғазабининг 
кучайганлигидан 
оқилона 
фойдаландилар 
ва 
Хивада 
халк ҳокимиятини ўрнатиш учун катта тайёргарлик кўра 
бошладилар.
Бундай вазиятда Жунаидхон чекинди ва большевиклар 
билан сулҳ музокаралари бошлашга рози бўлди. Бироқ 
РСФСР хонликнинг ички ишларига аралаш масин ва Хива 
ҳудудидаги қўшинларини олиб кетсин, деб кўйган талаблари 
больш евиклар сиёсати билан муроса кила олмаслигини ошкора
Хоразм вилояти лавпзт архиви, 124-фомд, 1-иш. 25-варак
303
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

намойиш этди1. Иккинчи томондан, бу мустақил давлатнинг 
ҳаққоний талаби қам эди.
1919 йил 9 апрелда Ж унаидхон Хива яқинидаги Тахта 
қалъасида жойлашган қароргоҳида РСФСР билан Хива 
хонлиги ўртасида яраш битим-шартномасини имзолади3. Бу 
битимни тузиш учун келган совет ҳайъати аъзолари Луценко, 
Голубь, Х ристофоров, Федько ва Туркия капитани Муҳаммад 
Козимбекдан иборат эди. Ш артномага биноан, хонликдаги 
халкларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи тан олинди, 
иккала томон ҳар қандай ҳарбий ҳаракатларни тўхтатиш, 
бир-бирларига вакиллар юборишни йўлга кўйиш, иккала 
м ам лакатф уқароларинингсув ва қуруқликдаги барча йўлларда 
эркин ва хавф-хатарсиз ҳаракат қилишини, ўз ҳудудларида 
тижорат максадларида алока ўрнатиш ларини кафолатлаш 
мажбуриятини олган3. Ҳайъат аъзолари 27 апрелдагина Хива 
шаҳрига келиб, Саид Абдуллахон билан учрашдилар ва қуйидаги 
масалаларни муҳокама қилдилар:
1. Миссияга Хива ҳудудида ғалла, гуруч, мол сотиб олиш 
учун хоннинг рухсат бериши тўғрисида.
2. Амударёни кечиб ўтадиган кемалар ҳаракатини тиклаш 
тўғрисида.
3. 
Чоржўй-Петро-Александровск 
йўлидаги 
телеграфни 
тиклаш тўғрисида.
4. Керосин ва нефть сотиш ёки бу маҳсулотларни Хива 
орқали
Астрободдан сотиб оладиган миссияга хоннинг воситачилиги 
тўғрисида.
5. Ҳар иккала давлат фуқароларининг Амударёдан эркин 
ўтиб юриши тўғрисида.
6. Тинчлик шартномаси тузилганидан кейин жиноят қилиб,
1 
Ражаппва Р Ё
Суронли йиллар //Xнил минг гумбаз шахри. Т.: Шарк. 1997 46-47-бетлар 
! 
Ралсабов Қ.
Жунаидхон //Ўзбекистон миллий чнциклппедияси. Т. 3. Т.: ЎзМЭ нашри£ти, 2002. 
639 бет
5 История Хорелмн с лревнейших аремендо нашнх днен. Т.: Фан, 1976. С. 159.
304
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Хива хонлигида кочиб юрган рус фукароларини Хива ҳукумати 
томонидан Совет хукуматига топширилиши тўғрисида.
Бу моддалардан факат учинчисига, яъни телеграфни тиклаш 
тўгрисидаги моддага кониқарли жавоб олинди, бошқа барча 
масалалартўгрисидабирорнатижагаэришилмади.Хивахонининг 
ҳукумати Хива ҳудудига совет кишиларининг келишлари ва 
агитация килишларини мутлако истамади'. Чунки ҳар кандай 
ташвикот Хивадаги мавжуд ҳукуматга карши каратилган бўлиб, 
совет Россияси ҳам подшо Россияси каби Хоразмни ўз таъсир 
доирасида саклаб колишини истарди. Бу эса иккала давлатнинг 
ҳам ўзаро дўстликни мустаҳкамлашни истамаганлигини тахмин 
килишга асос бўлади. Шунинг учун хам шартнома шартлари 
амалда бажарилмади.
Битим тузилганидан кейин турк капитани Козимбек туркман 
суворийларини аскарликка олиш, улардан Ашхобод (Закаспий) 
фронтига юбориладиган отряд тузиш учун Хивада қолди. 
Гап шундаки, 1919 йил май ойида Закаспий фронти штаби 
совет вакилидан Хива хонига мурожаат қилишни, Хивадан 
700 суворийни аскарликка олиш ва Чоржўй оркали уларни 
Ашхобод фронтига юбориш тўгрисида рухсат олишни сўраган 
эди. Бу илтимосни Хива ҳукумати бажарди ва 2000 суворий 
тўплади, шулардан 1200 киши Тажанга, 800 отлик Чоржўйга 
юборилмоқчи эди. Май охирларида бу суворийларни кўрикдан 
ўтказиш учун Совет миссияси Хивага таклиф килинди. Туркман 
бошлиқдари ҳар бир суворийга дарҳол 500 тадан патрон беришни, 
кунига 100 рублдан 40 кунлик маошни олдиндан тўлашни 
ва бунинг устига 4 та пулемёт ва 2 та тоғ замбараги ҳамда 
миссиянинг ўз замбаракчиларини ажратишни талаб қилдилар. 
Туркман бошлиқлари суворийларнинг мусулмонларга карши 
уришмаслиги ҳамда аҳолини талашга рухсат берилмаслиги 
тўғрисида огоҳлантирдилар1
2.
Ушбу ҳужжат ва 
1919 йил май ойида Туркистон
1 Ўзбекистон МДА. 17-фонд, 1-рўйхат, 200-иш, 144-147-вараклар.
2 Узбекистон МДА. 17-фонд, 1-рўнхат, 200-иш, 144-147-варақдар
305
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

республикаси ташки ишлар комиссарининг Хива хони Саид 
Абдуллахонга юборган хати' ҳамда 1919 йил 19 июндаги 
А.Ф.Христофоровнинг Туркистон Марказий ижроий қўмита- 
сига юборган хабарномаси’ шуни кўрсатадики, совет ҳукумати 
Хивани ўз таъсири доирасида саклаш, унинг кучларидан 
ўз душманлари бўлмиш ок гвардиячиларга карши курашда 
фойдаланиш, биринчи имконият пайдо бўлиши билан хонлик 
ҳудудида совет ҳукуматини ўрнатишни мақсад қилган.
Битим тузиш оркали Хива хонлигини мустақил давлат, 
деб таниб, аслида бу ерда эски подшо ва Мувакқат ҳукумат 
вакилларининг таъсирини йўкотиш, Хива хонлиги ҳудудида ок 
гвардиячилар эркин юришларининг олдини олиш ҳам эди.
1919 йил ёзида большсвиклар Россияси билан Хива 
ўртасидаги муносабатлар янада кескинлашди. Жунаидхон 
Россияга карши Бухоро амири Саид Олимхон билан ташки 
сиёсий иттифоктузди. Иккала хонликда ялпи сафарбарлик эълон 
қилинди3. Лекин Жунаидхон ўз ҳукмронлиги даврида кўшни 
давлатлар билан тинчлик ва тенглик сиёсатини олиб бориш 
у ёқда турсин, ҳатто мамлакат ички сиёсатида ҳам тинчликни 
баркарор кила олмади. Чунки Хива хонлигида рус қўшинлари 
бўлган пайтда туркман уруғ оқсоколлари рус аскарлари ва 
хонлик тузумига карши курашда Жунаидхонни энг таниқли ва 
машҳур, деб тан олган бўлсалар, бу хавф йўқолгач, тинчлик 
пайтида Жунаидхон (ҳарбий вактда энг машҳур ва севимли 
сардор) ҳам оқсоқоллар кенгашида бошка уруг бошликлари 
қатори ҳисобланарди. Шунинг учун ҳам ҳокимият эгалланиб, 
тинчлик ўрнатилгач, юқорида айтганимиздек, човдур, машрик, 
укуз-салах, қорадошли, кўлли ёвмут, оксалах, имройли каби 
туркман уруг бошлиқлари Жунаидхонга бўйсунмай кўйдилар ва 
бу ҳарбий тўкнашувлар бўлишига олиб келган эди.
Кўпроқ ўзбек аҳолиси устидан ўз ҳукмронлигини ўрнатган 1
1 Ўэбекистон МДА. 2786-фонд, 1-рўйхат, 31-нш, 512-варақ.
5 Ўэбекистон МДА. 17-фонд, 1-рўйхат, 1217-иш, 17-аарак.
’