Ўзбекистон республикаси ёшлар ишлари агентлиги ҳузуридаги ёшлар муаммоларини ўрганиш ва истиқболли кадрларни тайёрлаш институти 4 ойлик қайта тайёрлаш ўҚув курси

Тадқиқотнинг усуллари. Муаммоларни ечиш ва тадқиқот асосининг ишончлилигини текшириш жараёнида эксперт сўрови, контент таҳлил ва кузатув усулларидан фойдаланилган.
Битирув малакавий иши тадқиқотининг назарий ва амалий аҳамияти. Битирув малакавий ишининг назарий аҳамияти тадқиқот давомида тўпланган илмий-назарий хулосалар, таклиф ва тавсиялардан келгусида Афғонистонда тинчликнинг таъминланиши, сиёсий ва иқтисодий ҳамкорликни йўлга қўйиш, шунингдек Марказий ва жанубий Осиёни ўзаро боғлашда фойдаланилиши назарда тутилган.
Тадқиқотнинг амалий аҳамияти шундан иборатки, Ўзбекистон ва Афғонистон ўртасида икки томонлама ўзаро манфаатли конструктив ҳамкорликни янги босқичга олиб чиқиш бўйича ишлаб чиқилган таклиф ва тавсияларни амалиётда қўлланилиши ҳисобланади.
Битирув малакавий ишининг тузилиши ва ҳажми. Битирув малакавий иши таркиби кириш, иккита боб, тўртта параграф, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат бўлиб, 50 бетни ташкил этади.
I БОБ. ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ТАШҚИ СИЁСАТИДА
ЖАНУБИЙ ОСИЁ ОМИЛИ

1.1.
Ўзбекистоннинг Жанубий Осиё мамлакатлари билан
муносабатлари
Ўзбекистон Республикаси ташқи сиёсатида Жанубий Осиё омили ҳамиша муҳим аҳамиятга эга бўлиб келган. Бунинг ўзига хос тарихий, маданий, ижтимоий-иқтисодий жиҳатлари мавжуд. Зеро, Ўзбекистон Ҳиндистон Республикаси билан тарихий жиҳатдан боғлиқ бўлиб, икки мамлакат ўртасида асосан ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳамкорлик кузатилган.
Маълумки, Ҳиндистон жаҳон иқтисодиётида динамик ривожланаётган давлатлар сирасига киради. Ўзбекистонда Ҳиндистоннинг 237 та компанияси фаолият кўрсатади ва Ўзбекистон Ҳиндистон ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 2020 йилда 530 млн долларни ташкил этди, бу кўрсаткич сўнгги 10 йил кесимида йиллик 3,4 % ўсиш кузатилган. Ўзбекистон давлат
раҳбарлари мустақиллик йилларида 5 маротаба давлат, расмий ва норасмий форматда олий даражада учрашувлар ўтказишди. 2020 йил 11 декабрда Ўзбекистон-Ҳиндистон давлат раҳбарлари онлайн саммит ўтказиб, учрашувда савдо-иқтисодий соҳада дастуриламал сифатида яқин йилларда товар айирбошлаш ҳажмини 1 миллиард АҚШ долларига етказиш вазифаси қўйилди. Самарали транспорт йўлаклари ва логистика инфратузилмасини шакллантириш, ҳаво қатновини тиклашга катта эътибор қаратилди.
1980-йилларда Ҳиндистон Республикаси Жанубий Осиёдаги Афғонистон Демократик Совет Иттифоқини тан олган ягона давлатга айланди. 1990-йилларда Афғонистондаги фуқаролар уруши натижасида ҳокимият тепасига келган Толибон (Афғонистон Ислом Амирлиги) туфайли мамлакатлар ўртасидаги муносабатлар бузилди ⁹ . Ҳиндистон Толибон режимини ағдаришда иштирок этди ва Афғонистонга энг йирик гуманитар ёрдам етказиб берувчига айланди¹⁰. Ҳиндистонликлар Афғонистонни қайта тиклаш дастури доирасида турли қурилиш лойиҳаларида иштирок этмоқда.
Покистон Ҳиндистоннинг КЛ^ разведка хизматини Покистоннинг салбий имиджини яратишга ҳисса қўшганликда ва исёнчиларни тайёрлашда иштирок этганликда айблайди¹¹. Бу айбловлар Ҳиндистон ва Америка Қўшма Штатлари томонидан рад этилди, гарчи Қўшма Штатлар Покистоннинг тарихий иттифоқчиси ҳисоблансада¹².
2008 йилнинг 7 июлида Қобулда теракт содир бўлди, ҳужум нишони Ҳиндистон элчихонаси эди. Ҳужум натижасида 58 киши ҳалок бўлди, 100 дан ортиқ киши турли оғирликдаги жароҳатлар олди. 2009 йил 8 октябрда террорчилар Ҳиндистоннинг Қобулдаги элчихонасига яна ҳужум қилишди. Ҳужум натижасида 17 киши ҳалок бўлди, яна 63 киши турли даражадаги оғирликдаги жароҳатлар олди. Ҳар икки ҳужум учун масъулиятни радикал сунний “Толибон” гуруҳи ўз зиммасига олди.
Бу воқеалардан сўнг Афғонистон Ташқи ишлар вазирлиги Ҳиндистон қардош давлат экани ва улар ўртасидаги муносабатларни ҳеч қандай душман бузолмаслиги ҳақида баёнот берди. 2011 йилда Афғонистон ва Ҳиндистон ўртасидаги муносабатлар Стратегик шериклик тўғрисидаги битим имзоланиши муносабати билан ривожланиш учун кучли туртки бўлди¹³, бу Афғонистон ўртасидаги 1979 йилда Совет босқинидан кейин биринчи икки томонлама келишув эди¹⁴ . 2010 йилда Оа11ир афғонларнинг 75 фоизи
Ҳиндистонни АҚШ ва Хитойга қараганда яхшироқ ҳис қилишлари ва 50 фоиз афғонлар Ҳиндистон сиёсатидан тўлиқ қониқиш билдиришлари ҳақидаги маълумотларни эълон қилди.
1991 йил 20 декабрда Покистон Ўзбекистон мустақиллигини тан олди ва дунёда биринчилардан бўлди. 1992 йил 10 майда давлатлар ўртасида расмий дипломатик муносабатлар ўрнатилди¹⁵.
Ўзбекистон Покистон билан иқтисодий алоқаларни ривожлантиришга, хусусан, гидроэнергетикани ривожлантириш ва газ қувурлари қурилишига эътибор қаратди. Кейин мамлакатлар Иқтисодий ҳамкорлик ташкилоти доирасида Ўзбекистон 1992 йил ноябрида аъзо бўлганидан кейин ҳамкорлик қила бошлади. 1993 йил февраль ойида Кувайтда бўлиб ўтган Иқтисодий Ҳамкорлик Ташкилотининг саммитида 2000 йилгача ИҲТ аъзолари ўртасида янги минтақавий иқтисодий блок яратиш бўйича улкан режа эълон қилинди.
Режада иқтисодиётнинг барча тармоқларида, таълим ва туризмда алоқаларни кенгайтириш кўзда тутилган; самарали транспорт инфратузилмасини яратиш; ва пировардида иштирокчи давлатлар ўртасида визасиз режим ўрнатиш, шунингдек, антидемпинг чораларини бекор қилишни жорий этиш керак эди. Янги нефть ва газ қувурлари, мамлакатлар ўртасида электр узатиш линиялари қурилиши ҳам муҳокама қилинди, аммо Афғонистондаги фуқаролар уруши ушбу узоқ муддатли режаларни амалга оширишга ўз тузатишларини киритди¹⁶.
2001 йил 25 январда икки давлат ҳукуматлари экстрадиция тўғрисидаги битимни имзоладилар¹⁷.
2005 йил 6 март куни Тошкентда Парвез Мушарраф ва Ўзбекистон Президенти Ислом Каримовнинг музокаралари бўлиб ўтган, икки давлат муносабатларидаги асосий муаммо Покистоннинг исёнчи Вазиристон вилоятидаги ўзбек жангариларидир. Ўзбекистон томонидан қидирилаётган радикал ўзбек жангариси Тоҳир Йўлдош Вазиристонда яширинган. Ислом Каримов “Мушарраф ҳукумати жангариларга қарши урушда чинакам жасорат кўрсатмоқда”, деб таъкидлади¹⁸.
2016 йил декабрь ойида Покистон Бош вазири Навоз Шариф Ўзбекистонга Хитой-Покистон иқтисодий коридорига қўшилиш учун расмий таклиф юборди ¹⁹. 2017 йил май ойида икки давлат ҳукуматлари расмий дипломатик муносабатлар ўрнатилганининг 25 йиллигини нишонладилар²⁰. 2018 йил февраль ойида Ўзбекистон Ташқи ишлар вазири А.Комилов Покистонлик ҳамкасби Хаважа Муҳаммад Асиф билан учрашувда унинг мамлакати Покистон қуролли кучларининг профессионаллиги ва терроризмга қарши урушдаги фидойилигига қойил қолишини маълум қилган эди²¹.
2005 йилда музокараларда давлат раҳбарлари савдо-сотиқни муҳокама қилишган. Афғонистонда тинчлик ўрнатилиши билан Покистон ва Ўзбекистон бутун мамлакат бўйлаб савдо йўллари қуришни режалаштирмоқда, бу Покистонга Марказий Осиё бозорларига, Ўзбекистонга эса Ҳинд океанидаги портларга чиқиш имкониятини беради. Учрашувда икки давлат раҳбарлари бир қатор икки томонлама савдо шартномаларини имзоладилар. 2010 йилда Ўзбекистон Покистонга 10 миллион АҚШ доллари миқдорида маҳсулот етказиб берган бўлса, 2011 йилда бу давлатга Ўзбекистон экспорти 14 миллион АҚШ долларини ташкил қилди²² . 2016-йилда мамлакатлар ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 36 миллион АҚШ долларини ташкил қилди.
Кейинги йилларда мамлакатларимиз ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми тўрт баробар ошди. Қўшма корхоналар сони юздан ортиқга кўпайди. Бугунги кунда Ўзбекистонда покистонлик инвесторлар иштирокидаги 163 та корхона фаолият юритмоқда. Покистон Ўзбекистон учун Жанубий Осиё ва жаҳоннинг йирик бозорларига чиқишда муҳим кўприкдир. “Термиз- Мозори Шариф-Кобул-Пешовар” темир йўлининг қурилиши нафақат савдо- иқтисодий ва сармоявий ҳамкорликни ривожлантиришга, балки ҳар икки ҳудуднинг ўзаро боғлиқлигини мустаҳкамлашга хизмат қилади.
1947 йилда Афғонистон ҳукумати Покистоннинг БМТ аъзолигига қабул қилинишига қарши чиқди, бироқ бир неча ойдан сўнг ўз фикрини ўзгартирди²³. 1949 йил 26 июлда Афғонистон-Покистон муносабатлари тез ёмонлашаётган бир пайтда, Покистон ҳаво кучлари Дуранд линияси яқинидаги Афғонистон қишлоғига ҳаво ҳужумидан сўнг Афғонистонда Лоя джирга бўлиб ўтди. Ушбу можаро натижасида Афғонистон ҳукумати икки давлат ўртасидаги хаёлий чегарани тан олмаслигини ва Дуранд чизиғи бўйлаб аввалги барча келишувлар ҳақиқий эмаслигини эълон қилди. 1950 ва 1951 йилларда ноқонуний қуролли гуруҳлар Покистон ҳудудининг бир қисмини аннексия қилиш мақсадида Афғонистон ҳудудидан бостириб кирган, бироқ уринишлар муваффаққиятсизликка учраган. Покистон ҳукумати бунга жавобан дипломатик муносабатларни узиб, элчини Кобулдан чақириб олди, шунингдек, Афғонистонга нефть етказиб беришни тахминан уч ойга тўхтатди²⁴.
1970 йилларда Зулфиқор Али Бхутто ҳукумати томонидан балучи ва пуштун миллатчилари қўзғолони бостирилганидан кейин Покистон ва Афғонистон ўртасида яна кескин муносабатлар пайдо бўлди. Покистон ҳукумати Афғонистон ҳукуматининг исломий мухолифларини, жумладан мужоҳидларнинг бўлажак етакчилари Гулбиддин Ҳикматёр ва Аҳмад Шоҳ Масудни қўллаб-қувватлаш орқали Афғонистоннинг Покистонга қарши сиёсатига жавоб қайтаришга қарор қилди. Ушбу операция жуда муваффақиятли бўлди ва 1977 йилда Муҳаммад Довуднинг Афғонистон ҳукумати Покистон Конституцияси билан кафолатланган, аммо ҳукумат томонидан бекор қилинган пуштунлар учун мухторият яратишга қўйилган тақиқни бекор қилиш эвазига чегарадаги барча муаммоларни ҳал қилишга тайёр эди. Зулфиқор Бхутто, бутун мамлакат икки вилоятга: Ғарбий ва Шарқий Покистонга бўлинганди²⁵.
1978 йилда Покистонда ҳокимият тепасига генерал Муҳаммад Зиё-ул- Ҳақ бошчилигидаги ҳарбийлар келди ва Афғонистонда Афғонистон Халқ Демократик партияси раҳбарлигида советларга хайрихоҳ режим ўрнатилди. Афғон исёнчилари етакчилари Гулбиддин Ҳикматёр ва Муҳаммад Раббоний Покистоннинг хизматлараро разведка бошқармасидан маблағ, ўқитиш ва жиҳозлар олди. 1980 йилларда Муҳаммад Зиё-ул-Ҳақ Афғонистондаги коммунистик ҳукуматни олиб ташлашга умид қилиб, афғон махфий хизмати билан яқин алоқалар ўрнатди²⁶.
2001 йилда Афғонистонда аввал Шимолий алянс, сўнгра янги Афғонистон ҳукумати томонидан қўллаб-қувватланган Халқаро хавфсизлик кучлари (18АҒ) ва шу пайтгача Афғонистоннинг катта қисмини назорат қилиб турган исломий Толибон ўртасида уруш бошланди. 2002 йилда БМТ кўмагида Покистон 3,8 миллион афғон қочқинини қабул қилиб, 2,6 миллионга яқин одамни ўз ҳудудида қолдирган. Покистон давлатлар ўртасидаги чегарага ўз қўшинларини юборди ва чет эллик террорчиларнинг ўз ҳудудига кириб келишини тўхтатиш учун Дуранд чизиғи ва Федерал бошқарувдаги қабила ҳудудлари бўйлаб чегара тўсиқни қуришни ташкил қилди. Афғонистон, Америка ва Покистон ҳарбийлари чегарада муаммоли масалалар юзага келганда вақти-вақти билан қўшма учрашувлар
ўтказадилар²⁷.
2010 йилларда АҚШ Президенти Барак Обаманинг Афғонистон ва Покистонга нисбатан маъмурияти минтақадаги ягона сиёсий ва ҳарбий вазиятни белгилаш мақсадида ушбу мамлакатларни ягона ҳарбий амалиётлар театри сифатида белгилаш учун Аф-Пак неологизмини жорий қилди. 2007 йилнинг май ойида мамлакатлар ўртасида янги можаро бошланди, Покистон қўшинлари Афғонистонга бостириб кирди ва ҳарбий пост ташкил қилди. Қисқа урушда ўнлаб одамлар ҳалок бўлди²⁸. 2017 йилнинг май ойида Балужистоннинг Чаман шаҳри чеккасида Афғонистон ва Покистон армияси бўлинмалари ўртасида қонли жанглар бўлиб ўтди, икки томондан ўнлаб ҳарбий хизматчилар ҳалок бўлди²⁹.
2017 йилда Покистонда 2 миллиондан 2,4 миллионгача (шундан 1,4 миллиони рўйхатга олинган; 600 минг - 1,0 миллион ҳужжатсиз) Афғонистондан келган қочқинлар яшаган³⁰.
Бангладеш-Ўзбекистон муносабатлари Бангладеш ва Ўзбекистон ўртасидаги икки томонлама дипломатик муносабатлардир. Бангладешнинг Тошкентда, Ўзбекистоннинг эса Даккада элчихонаси бор. 1991-йил 30-декабрда Бангладеш Ўзбекистон мустақиллигини тан олди.
1992 йил 15октабрда Тошкентда икки давлат ўртасида элчихоналар даражасида дипломатик муносабатлар ўрнатиш тўғрисида протокол имзоланди. 1996-йил март ойида Ўзбекистонда Бангладеш элчихонаси очилди³¹ . 2018-йилнинг 11 апрель куни Ўзбекистон Ташқи ишлар вазири Абдулазиз Комиловнинг Бангладеш Давлат ташқи ишлар вазири Шаҳрияр Алам билан учрашуви 1998 йил февраль ойида Ўзбекистон ташқи ишлар вазири Абдулазиз Комиловнинг Бангладешга биринчи расмий ташрифи бўлди. 2000 йил июль ойида Бангладеш ташқи ишлар вазири Абдус Самад Азад жавоб ташрифи билан Ўзбекистонга келди.
2012 йил 5-7 май кунлари Тошкент шаҳрида Савдо-иқтисодий ҳамкорлик бўйича Ўзбекистон-Бангладеш ҳукуматлараро комиссиясининг 1-мажлиси бўлиб ўтди. 2014 йилнинг 18-апрель куни Ўзбекистон Ташқи ишлар вазирлигида Бангладешнинг Фавқулодда ва Мухтор Элчиси Масуд Маннан³² билан учрашув бўлиб ўтди. 2014 йилнинг 24-25 апрель кунлари Ўзбекистон Республикаси Ташқи иқтисодий алоқалар, инвестициялар ва савдо вазири Элёр Ғаниев бошчилигидаги делегация Дакка шаҳрига ташриф буюрди. Ташриф доирасида Савдо-иқтисодий ҳамкорлик бўйича Ўзбекистон- Бангладеш ҳукуматлараро комиссиясининг иккинчи мажлиси бўлиб ўтди.
2015 йилнинг 10 сентабрь куни Ўзбекистон Ташқи ишлар вазирлигида Бангладешнинг Фавқулодда ва Мухтор Элчиси Масуд Маннан ³³ билан учрашув бўлиб ўтди. 2018 йилнинг 23-28 январь кунлари Иқтисодиёт вазирининг биринчи ўринбосари М.Мирзаев бошчилигидаги Ўзбекистон делегацияси Бангладешга ташриф буюрди. Ташриф давомида Бангладешнинг тўқимачилик саноатини ривожлантириш тажрибаси ўрганилди. 2018 йилнинг 8-12 апрель кунлари Бангладеш Давлат ташқи ишлар вазири Шаҳрияр Алам Ўзбекистонга ташриф буюрди.
2019 йилнинг 28 январь куни Ўзбекистон Ташқи ишлар вазирининг биринчи ўринбосари Илҳом Неъматов Бангладеш Элчиси Масуд Маннан билан учрашди³⁴.
2019 йилнинг 7 март куни Дакка шаҳрида Ўзбекистоннинг қароргоҳи Деҳли шаҳрида бўлган элчиси Фарҳод Арзиев Бангладеш Президенти Абдул Ҳамидга ишонч ёрлиқларини топширди ³⁵ . 2020 йилнинг 9 октабрь куни Ўзбекистон Ташқи ишлар вазири Абдулазиз Комилов Бангладеш элчиси Масуд Маннанни қабул қилди³⁶.
2018 йилда Бангладеш ва Ўзбекистон ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 53 миллион долларни ташкил этди. 2020 йилда Ўзбекистоннинг Бангладешдан товарлар импорти 16,17 миллион долларни³⁷, Ўзбекистоннинг Бангладешга экспорти эса 21,79 миллион долларни ташкил этган ³⁸ .
Ўзбекистон Республикасида Бангладеш капитали иштирокидаги 6 та корхона, шу жумладан, 100 фоиз хорижий капитал иштирокидаги 1 та корхона фаолият кўрсатмоқда.
Афғонистон ва Бангладеш ўртасидаги муносабатлар Бангладеш ва Афғонистон ўртасидаги икки томонлама муносабатларга ишора қилади. Бангладеш озодлик уруши даврида Афғонистон Қироллиги вилояти Ғарбий Покистонда жойлашган Бенгал фуқаролари учун муҳим хавфсиз йўл очди. Афғонистон Халқ Демократик партияси янги ташкил этилган давлатни тезроқ тан олишга чақирди.
Бангладеш Афғонистонни қайта тиклаш жараёнида фаол иштирок этиб, Афғонистон Президенти Ҳамид Карзай томонидан ҳам юқори баҳоланган. Бангладеш, шунингдек, афғон давлат хизматчилари, полиция зобитлари ва дипломатларини ўқитиш ва малакали ишчи кучини яратишни таклиф қилган. Бангладеш, шунингдек, банк иши, табиий офатларни бошқариш, бошланғич ва оммавий таълим, соғлиқни сақлаш, қишлоқ хўжалиги ва бошқалар бўйича техник ва касбий таълим беришдан манфаатдор. 170 га яқин Бангладеш нотижорат ташкилотлари мавжуд.
2009-йилда Афғонистон университетларидан 12 кишидан иборат делегация олий таълим тизимида тажриба орттириш мақсадида Даккага ташриф буюрди. 2011-йил ҳолатига кўра, Бангладеш университетларида 35 нафар афғонистонлик талаба таҳсил олаётган эди. Афғонистоннинг Даккада элчихонаси бор, Бангладешнинг эса Кобулда элчихонаси йўқ.
Бангладеш кулолчилик ва фармацевтика маҳсулотлари Афғонистон бозорида яхши талабга эга. Афғонистон қайта қуриш ишлари учун Бангладешдан ишчи кучи олиб келишга қизиқиш билдирган. Икки томонлама савдони кенгайтириш учун Афғонистон Бангладеш билан тўғридан-тўғри бизнес алоқаларини ўрнатишни таклиф қилди.
ХХР 1991 йил 27 декабрда Ўзбекистон мустақиллигини тан олди ва мамлакатлар ўртасида дипломатик муносабатлар 1992 йил 2 январда ўрнатилди. Улар икки давлат раҳбарлари ўртасида ўрнатилган ишончли шахсий муносабатларга асосланади. Ўтган 29 йил давомида икки давлат раҳбарларининг 19 марта саммити бўлиб ўтди, Хитой раҳбарлари Сзян Сземин, Ху Сзинтао ва Си Цзинпин Ўзбекистонга ташриф буюришди.
Шуни ҳам унутмаслик керакки, 29 йил мамлакатлар ўртасидаги дўстона муносабатларнинг минг йиллик тарихида бор-йўғи бир лаҳзадир, аммо шу қисқа вақт ичида замонавий давлатлараро муносабатлар ҳар томонлама стратегик шериклик даражасига кўтарилди, давлатлар деярли барча соҳаларда ўзаро манфаатли ҳамкорлик ўрнатдилар.
Бугунги кунда томонлар юқори даражадаги сиёсий ишончни сақлаб келмоқда, савдо-иқтисодий, сармоявий, илмий-техникавий, транспорт ва қишлоқ хўжалиги соҳасидаги ҳамкорликни изчил ривожлантирмоқда, халқлар ўртасидаги маданий-гуманитар алмашинувларни фаоллаштирмоқда.
Ўзбекистон ва Хитой ўртасидаги ўзаро манфаатли ҳамкорликка терроризм, эстремизм, сепаратизм, наркотик моддаларнинг ноқонуний айланиши, ноқонуний қурол савдоси ва бошқа хавфсизлик муаммоларига қарши кураш бўйича позицияларнинг мос келиши ёки яқинлиги ёрдам бермоқда.
Шу билан бирга, Ўзбекистон Хитой билан стратегик шерикликни янада мустаҳкамлаш, ўзаро манфаатдорлик, манфаатларни ҳисобга олиш ва тенг ҳуқуқлилик тамойилларига асосланган кўп қиррали савдо-иқтисодий, сармоявий ва молиявий ҳамкорликни кенгайтиришга устувор аҳамият қаратади.
Яна бир муҳим йўналиш - 2010 йилда икки давлат ҳукуматлари ўртасида имзоланган Дастур доирасида амалга оширилаётган норесурс ва юқори технологияли соҳалардаги сармоявий ҳамкорликдир. Шу билан бирга, Хитойнинг қатор йирик компаниялари республика ҳудудида углеводород конларини қидириш ва ўзлаштириш, табиий газни чуқур қайта ишлаш лойиҳаларида фаол иштирок этмоқда. Ўзбекистон, шунингдек, Ўзбекистон-Хитой газ қувурининг янги тармоқлари ва Хитой-Қирғизистон- Ўзбекистон темир йўлини қуриш лойиҳаларини амалга оширишни қўллаб- қувватлайди. Молиявий соҳадаги ҳамкорлик изчил ривожланмоқда, хусусан, Хитой Давлат тараққиёт банки ва Эксимбанк республикамиздаги лойиҳаларга фаол сармоя киритмоқда. Кичик ва ўрта ГЕСлар қуриш, кўмир конларини модернизация қилиш, Шўртан ГКМдан тозаланган метан асосида синтетик суюқ ёқилғи ишлаб чиқариш, янги Боинг-787 самолётларини харид қилиш ва бошқа кўплаб ташаббуслар шулар жумласидандир. Бугунги кунда мамлакатимизда жами икки мингга яқин Хитой капитали иштирокидаги корхона фаолият юритмоқда.
Таълим соҳасидаги ҳамкорлик фаол ривожланмоқда, талабалар ва стажёрлар алмашинуви идоралараро линия орқали қўллаб-қувватланмоқда. 2005 йил май ойидан бошлаб Тошкентда Конфуций номидаги Хитой тили ва маданиятини ўрганиш институти фаолият кўрсатиб, унда ҳар йили 400 га яқин талаба таҳсил олади. Ташкил этилганидан буён у ерда 3,5 мингдан ортиқ ёшлар таҳсил олди. ХХР Раиси Си Сзинпиннинг 2013 йил сентябрь ойида Ўзбекистонга ташрифи чоғида Самарқанд шаҳрида яна бир Конфуций институтини ташкил этиш бўйича ҳамкорлик тўғрисида Битим имзоланган
эди.
Шу билан бирга, бу икки томонлама жараён эканлигини алоҳида таъкидлаш лозим - 2012 йилдан Пекин чет тиллар университетида ўзбек тили факультатив тарзда ўқитила бошланди, 2013 йилнинг 15 майида еса Ўзбекистон бўйича биринчи Марказ Шанхайда Шанхай университети қошидаги ШҲТ Давлат дипломатияси илмий-тадқиқот институти негизида Хитойда ўқиш ва таълим алмашинуви очилди.
Хитой ва Ўзбекистон ўртасида дипломатик муносабатлар ўрнатилганининг 25 йиллигини нишонлаш доирасида 2017 йил 13 март куни Шанхай университети ҳудудида Алишер Навоий ҳайкали очилди. Шунингдек, 2018-2019 ўқув йилида ХХР ҳукумати икки томонлама келишув асосида 120 нафар ўзбекистонлик талаба ва стажёрларга грант ажратди.
Ўзбекистон Бош вазири Абдулла Арипов 2019-йил 26-август куни бўлиб ўтган йиғилишда Хитойни Ўзбекистоннинг “энг яқин ҳамкори” деб атади³⁹.
Ҳозирги вақтда Хитой Ўзбекистоннинг етакчи савдо ҳамкори бўлиб, мамлакат учун экспорт ва импортнинг энг йирик манбаи ҳисобланади ⁴⁰ . Хитой ҳам Ўзбекистонни ривожлантириш учун кредитларни
кўпайтирмоқда⁴¹. Хитой Ўзбекистонни “Бир макон, бир йўл” ташаббусининг энг муҳим қисми деб билади⁴².
Афғонистон-Хитой муносабатлари Афғонистон ва Хитой ўртасидаги икки томонлама дипломатик муносабатлардир. Мамлакатлар ўртасидаги давлат чегарасининг узунлиги 76 километрни ташкил этади⁴³.
1955 йил 20 январда Хитой Халқ Республикаси Афғонистон қироллиги билан дипломатик муносабатлар ўрнатди. 1957 йил январь ойида Хитой Халқ Республикаси Давлат Кенгаши Бош вазири Чжоу Энлай ва Бош вазир ўринбосари Хе Лонг давлат ташрифи билан Афғонистонга келди. Бу Хитой- Афғонистон муносабатлари тарихида Хитой раҳбариятининг Афғонистонга биринчи ташрифи бўлди. Ташриф доирасида Бош вазир ва Бош вазир ўринбосари қирол Зоҳиршоҳ билан учрашди, Бош вазир Муҳаммад Довуд ва Бош вазир ўринбосари Али Муҳаммад билан музокаралар ўтказди. Хитой Бош вазирининг Афғонистонга ташрифи икки давлат ўртасидаги ўзаро англашувни яхшилашга ўз таъсирини ўтказди ва Хитой ва Афғонистон ўртасидаги дўстона муносабатларни ривожлантириш учун мустаҳкам пойдевор яратди⁴⁴.
1957 йил октябрь ойида Бош вазир Муҳаммад Довуд Хитойга расмий ташриф билан келди. Ташриф доирасида у Мао Цзедун, унинг ўринбосари Чжу Де ва Бутунхитой халқ вакиллари кенгаши Доимий қўмитаси раиси Лю Шаоки билан учрашувлар ўтказди. 1963 йил 22ноябрда Пекинда Хитой ва Афғонистон давлатлари ўртасида чегара шартномасини имзоладилар. Бу шартнома Афғонистон назоратидаги Вахон йўлаги бўйича ҳудудий низони ҳал қилди.
2001 йилда АҚШ ҳарбий аралашувидан сўнг биринчи Толибон режими қулади, бу воқеалардан келиб чиқиб, Хитой ва Афғонистон ўртасидаги муносабатлар сезиларли даражада яхшиланди ва расмий даражага қайтди. 2001 йил декабрь ойида Хитой Афғонистон Муваққат маъмуриятини тайинлаш маросимида иштирок этиш учун Ташқи ишлар вазирлигининг ишчи гуруҳини Афғонистонга юборди.
2002 йил март ойининг охирига келиб Кобулга 30 миллион юанлик моддий ёрдам етказилди. 2002 йил 6 февралда Хитойнинг Афғонистондаги элчихонаси ўз ишини тиклади. 2002 йил май ойида Хитой ташқи ишлар вазири Танг Жиахуан Афғонистонга ташриф буюрди. Хитой ташқи ишлар вазири ташриф давомида собиқ қирол Зоҳирхон Ҳамид Карзай билан учрашди ва музокаралар ўтказди. Икки томон Хитойнинг Афғонистонга 30 миллион долларлик ёрдами учун иқтисодий ва техник ҳамкорлик шартномасини имзолади.
2002 йил ноябрь ойида Афғонистон ташқи ишлар вазири Хитойга ташриф буюрди. Ташриф чоғида Хитой ва Афғонистон томонлари Афғонистонга Хитойнинг моддий ёрдами кўринишида 1 миллион АҚШ доллари миқдоридаги шартнома имзоладилар.
2002 йил декабрь ойида Хитой Афғонистоннинг бошқа 5 қўшни давлати билан биргаликда Кобулда яхши қўшничилик декларациясини имзолади ва Афғонистоннинг суверенитети ва ҳудудий яхлитлигини ҳурмат қилиш мажбуриятини тасдиқлади ва тинчлик жараёнини доимий равишда қўллаб-қувватлашга келишиб олди. Афғонистон. 2003 йил февраль ойида Президент Карзай Хитойга икки марта ташриф буюрди. Май ойида Афғонистон Ислом ўтиш даври ҳукумати вице-президенти Неъматуллоҳ Шархроний Хитойга амалий ташриф билан борган эди. Ташриф доирасида у Хитой вице-президенти Зенг Цинхон билан музокаралар ўтказди ва Хитой Халқ Республикаси Давлат Кенгаши раиси Ву Бангуо ва Хитой Халқ Республикаси Давлат кенгаши Бош вазири Вен Жиабао билан учрашди. Икки томон учта ҳужжат, жумладан, Иқтисодий ва техник ҳамкорлик шартномасини имзолади, унга кўра Хитой ҳукумати Афғонистон ҳукуматига 15 миллион доллар грант ажратди. 2010 йилдан бери Хитой Афғонистонга иқтисодий ва сармоявий ёрдамини оширди, хусусан, Афғонистондаги мис конларини ривожлантириш учун 3,5 миллиард АҚШ доллари ажратди.
Афғонистон ва Хитой ўртасидаги муносабатлар тарихи давомида давлатлар ўртасидаги савдо Шинжон-Уйғур автоном ҳудуди билан чегарадош Вахон йўлаги орқали амалга оширилган.
Юқорида Ўзбекистоннинг ва Афғонистоннинг жанубий Осиё мамлкатлари билан муносабатлари ва алоқалари ҳақида сўз юритилди. Улар билан алоқаларнинг Ўзбекистон учун нечоғлик аҳамият касб этиши ўрганилди.
1.2. Марказий Осиё ва Жанубий Осиёдаги вазиятнинг
геосиёсий жиҳатлари
Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев томонидан мамлакат атрофида тинчлик, барқарорлик ва хавфсизлик камарини шакллантириш бўйича олиб борилаётган ташқи сиёсат ўз самарасини бермоқда. Бундай сиёсатнинг яна бир мисоли 2021 йил февраль ойида имзоланган Пешавор (Покистон)га темир йўл қурилишининг «йўл харитаси»дир. Бу Ўзбекистон ва Марказий Осиёнинг бошқа мамлакатларига Ҳинд океани портларига чиқиш имконини беради.
2021 йил 2 февраль куни Тошкентда Ўзбекистон, Афғонистон ва Покистоннинг юқори мартабали делегациялари иштирокида Марказий ва Жанубий Осиё ўртасидаги транспорт алоқалари бўйича уч томонлама музокаралар бўлиб ўтди. Учрашув якунида “Мозори Шариф-Қобул- Пешовар” темир йўлини барпо этиш бўйича қўшма ҳаракатлар режаси имзоланди. Лойиҳанинг амалга оширилиши Марказий Осиё олдида турган стратегик вазифалардан бири - Ҳинд океани, хусусан, Покистоннинг “Карачи”, “Касем” ва “Гвадар” портларига чиқиш имконини беради. Шунингдек, мазкур лойиҳа Жанубий Осиё темир йўл тизимини Марказий ва Евроосиё темир йўл тизимлари билан боғлайди ва бу билан Бутун Марказий Осиёнинг транзит салоҳиятини анча оширади.
Ушбу лойиҳа савдо алоқаларини кенгайтириш, Европа, Марказий Осиё, Покистон, Ҳиндистон, жануби-шарқий Осиё мамлакатлари ўртасидаги импорт ва экспорт ҳажмини ошириш имконини беради. Марказий Осиё мамлакатларининг денгиз йўлларига чиқишини таъминловчи Европани Осиё билан боғлайдиган транспорт йўналишларининг хилма-хиллиги минтақа давлатларининг глобал таъминот ва ишлаб чиқариш занжиридаги ўрнини мустаҳкамлашга хизмат қилади. Бундан ташқари, трансафғон темир йўлининг қурилиши минтақавий хавфсизликни таъминлашга салмоқли ҳисса қўшади. Афғонистоннинг шимолий ва шарқий ҳудудларида ижтимоий- иқтисодий вазиятнинг яхшиланиши ушбу давлатнинг қўшни мамлакатлар билан хавфсизлигини мустаҳкамлашга ёрдам беради.
Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёевнинг марказий ва жанубий Осиё минтақавий ҳамкорлигини ривожлантириш ташаббусини амалга оширишдаги яна бир қадам “Марказий ва жанубий Осиё: минтақавий ўзаро боғлиқлик. Таҳдидлар ва имкониятлар” мавзуида бўлиб ўтадиган юксак даражадаги халқаро анжуман ҳисобланади. Унда марказий, жанубий Осиё ва бошқа хорижий мамлакатларнинг давлат ва ҳукуматлар етакчилари, ташқи сиёсий ва ихтисослашган идоралар, халқаро ташкилотлар, молия институтлари, инвестиция жамғармалари, компаниялар, халқаро илмий тадқиқот ва таҳлилий марказлар раҳбарлари иштирок этади.
Анжуман 2021 йил 15-16 июль кунлари Тошкентда ўтказилиши режалаштирилган. Ундан кўзланган мақсад Ўзбекистоннинг марказий ва жанубий Осиёда ўзаро боғлиқликни мустаҳкамлаш масалалари бўйича стратегик қарашларини намойиш этиш, иккала минтақа мамлакатларининг транспорт-транзит салоҳиятини амалга ошириш, истиқболли бозорларга чиқиш, инвестициялар, инновациялар ва технологияларни жалб қилиш, гуманитар ва сайёҳлик алмашинувларини фаоллаштириш бўйича аниқ таклифларни муҳокама қилишдир.
Таҳлилчилар қайд этишича, Ўзбекистон раҳбариятининг фаол ва конструктив минтақавий сиёсати қўшни мамлакатлар ва Тошкент билан ҳамкор давлатлар томонидан кенг қўллаб-қувватланмоқда. Бу омил минтақа мамлакатлари ўртасида ўзаро манфаатли савдо-иқтисодий муносабатларни янада кенгайтириш ва чуқурлаштиришга хизмат қилади ҳамда бутун минтақани ривожлантиришга янгича суръат беради. Ўзбекистон Президентининг ташаббуслари самара бермоқда Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2016 йил декабрда ўз лавозимига киришганидан сўнг Марказий Осиё давлатлари ўртасида дўстлик, яхши қўшничилик ва ўзаро манфаатли муносабатларни ривожлантириш ва мустаҳкамлашни ташқи сиёсатда энг муҳим устувор вазифа сифатида белгилаб берди.
Ўтган тўрт йил мобайнида Ўзбекистон раҳбари ташаббуси билан минтақада барча мамлакатлар етакчиларининг юқори даражадаги ташрифлари амалга оширилди. Минтақа давлатлари раҳбарларининг сиёсий мулоқоти доимий тус олди.
Ана шундай мулоқотлар давомида Марказий Осиё мамлакатлари учун хавфсизлик, иқтисодиёт, инвестициялар, сайёҳлик, маданият, соғлиқни сақлаш ва экология соҳаларида ўзаро манфаатли минтақавий ва халқаро масалалар бўйича муҳим қўшма қарорлар қабул қилинмоқда.
Тарихий қисқа давр ичида Ўзбекистоннинг минтақадаги барча
мамлакатлар билан муносабатларида катта ижобий ўзгаришлар юз берди.
Шавкат Мирзиёевнинг биринчи марта 2017 йил сентябрь ойида БМТ Бош Ассамблеясининг 72-сессиясида Марказий Осиё давлатлари раҳбарларининг маслаҳат учрашувларини чақириш бўйича билдирган муҳим халқаро ташаббусларидан бири амалга оширилди. Бу ташаббус халқаро миқёсда кенг эътирофга сазовор бўлди ва минтақанинг барча давлатлари етакчилари томонидан қўллаб-қувватланди.
Ана шундай шаклдаги биринчи учрашув 2018 йил Остона (ҳозирги Нур-Султон) шаҳрида бўлиб ўтди. Марказий Осиё давлатлари раҳбарларининг иккинчи маслаҳат саммити эса 2019 йил 29 ноябрь куни Тошкентда ўтказилди. Ушбу тадбир якунлари бўйича Маслаҳат учрашуви қатнашчиларининг тарихий аҳамиятга эга Қўшма баёноти қабул қилинди. Унда алоҳида таъкидланганидек: “Марказий Осиёда минтақавий
яқинлашувнинг ҳозирги тенденцияси - тарихий воқелик. Сиёсат, хавфсизлик, барқарорликни сақлаш ва тараққиёт соҳаларида минтақавий ҳамкорликни фаоллаштириш қўшни мамлакатлар халқларининг туб манфаатларига жавоб беради, улар ўртасидаги биродарлик ришталарининг янада мустаҳкамланиши, Марказий Осиёнинг улкан иқтисодий ва цивилизацион салоҳиятини тўлиқ амалга оширишга хизмат қилади”. Ўзбекистон Республикасининг қўшни мамлакатлар билан муносабатларида юритган янгича очиқ сиёсати туфайли минтақада ижобий сиёсий муҳит шаклланди, дўстлик ва ўзаро манфаатга асосланган муносабатлар мустаҳкамланиб, ривожланмоқда. Ўзбекистон ва Марказий Осиё мамлакатлари ўртасида сўнгги йилларда эришилган сиёсий ишонч ва яхши қўшничилик муносбатлари минтақанинг бугунги тарихида ижобий босқични ифодаламоқда.
Ўзбекистоннинг ҳар бир қўшни давлат билан муносабатларини стратегик шериклик даражасига олиб чиқиши ва минтақавий ҳамкорликни ривожлантириши минтақада низоли ҳолатларни деярли йўққа чиқарди, унинг инвестициявий жозибадорлигини кучайтиришга ёрдам берди. Тошкент биргаликда сувдан фойдаланиш, иқлим ўзгариши оқибатларини юмшатиш ва экологик таҳдидларга қарши курашиш, жумладан, Оролбўйи муаммоларини ҳал этишда сайъ-ҳаракатларни бирлаштириш, минтақага инновацион технологиялар ва инвестицияларни жалб қилиш, «яшил иқтисодиёт» тамойилларини татбиқ этиш каби соҳаларда минтақавий ҳамкорлик масалалари бўйича фикр алмашиш майдонига айланди.
Ишбилармонлик алоқалари мустаҳкамланмоқда Қўшни мамлакатлар билан савдо-иқтисодий, саноат-ишлаб чиқариш алоқалари жадал тус олди.
Масалан, 2017-2019 йилларда Марказий Осиё мамлакатлари билан ўртача йиллик товар айланмаси ҳажми икки баравар ошди ва 5,2 миллиард АҚШ долларини ташкил этди. 2020 йил якунларига кўра, глобал пандемияга қарамай, Ўзбекистоннинг Марказий Осиё мамлакатлари билан умумий товар айланмаси ҳажми 5 миллиард АҚШ долларига етди. Хусусан, 2019 йилда Ўзбекистоннинг ташқи савдо айланмасида Марказий Осиё давлатлари улуши 12,4 фоиздан, 2020 йилда эса 13,6 фоизга ошди.
Афғонистон билан муносабатларни мустаҳкамлаш Ўзбекистоннинг яхши қўшничилик сиёсати Афғонистон билан алоқаларни мустаҳкамлашда ҳам яққол намоён бўлди. Шавкат Мирзиёев таъкидлаганидек, «минг йиллар давомида Ўзбекистон ва Афғонистон халқлари ягона маданий-тамаддун маконида ривож топганлар». Афғон заминида Абу Райҳон Беруний, Алишер Навоий, Заҳириддин Бобур ва бошқа кўплаб ўзбек олимлари, шоирлари, мутафаккирлари яшаб, ижод этишган. Бугунги кунда Ўзбекистон томонлар ўртасидаги мулоқотга кўмаклашиб, Афғонистондаги тинчлик жараёнини қўллаб-қувватлаш ва илгари суришда фаол иштирок этмоқда, шунингдек, Афғонистон иқтисодиётини тиклаш ва ушбу мамлакатни минтақавий ҳамда халқаро савдо-иқтисодий муносабатларга жалб қилишга ёрдам берадиган муҳим иқтисодий ва инфратузилмавий лойиҳаларни амалга оширмоқда.
Таъкидлаш жоиз, Афғонистондаги тинчлик жараёни узоқ вақт давомида боши берк кўчада қолиб кетди. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг ташаббуси билан дунё миқёсидаги ушбу ўткир муаммони халқаро ҳамжамият кун тартибига қайта киритишга эришилди. 2018 йил 26-27 март кунлари Тошкентда Афғонистон бўйича юқори даражадаги халқаро конференция бўлиб ўтди. Унда Афғонистон Президенти Ашраф Ғани, Европа Иттифоқининг ташқи ишлар ва хавфсизлик сиёсати бўйича олий вакили Федерика Могерини, БМТ Хавфсизлик Кенгашига аъзо давлатлар вакиллари иштирок этди. Афғонистон муаммосини ҳал қилишга бағишланган бундай кенг қамровли форум биринчи марта ана шундай юқори даражада ўтказилди.
Амалий жиҳатдан Тошкент форуми бошланиши арафасида Президент Шавкат Мирзиёевнинг АҚШ, Россия, Хитой раҳбарлари, минтақа мамлакатлари - Ҳиндистон, Покистон, Эрон ҳамда Марказий Осиё давлатлари ва табиийки, Афғонистон етакчилари билан муҳим шахсий учрашувлари ва маслаҳатлашувлари бўлиб ўтди.
Тошкент конференциясининг асосий натижаси ва муваффақияти афғон инқирозини ҳал қилиш масаласида умумий халқаро ёндашувни ишлаб чиқиш ва тасдиқлашга эришилганидадир. Буларнинг барчаси афғон мулоқотига алоқадор давлатларнинг мутлақ кўпчилиги томонидан тан олинган Тошкент декларациясида ўз аксини топди. Унда форум иштирокчилари «Афғонистонда тинчлик ва хавфсизлик ўрнатилиши минтақада барқарорлик ва фаровонликни таъминлаш ҳамда кўп йиллик зўравонлик ва афғон халқининг азоб-уқубатларига чек қўйишда салмоқли аҳамиятга эга эканини» тасдиқлашди.
Шу боис, қатнашчилар «Афғонистон раҳбарияти ва ушбу мамлакат халқининг саъй-ҳаракатлари билан терроризм ва наркотик моддалар контрабандасига қарши курашиш соҳасидаги ўзаро яқин минтақавий ҳамкорлик орқали амалга ошириладиган сиёсий тартибга солиш, шунингдек, минтақавий иқтисодий ҳамкорлик ва шериклик Афғонистон ва бутун минтақада тинчлик ва фаровонликни таъминлашда муҳим аҳамият касб этишини» эътироф этишди. Тошкент конференцияси ва умуман, Ўзбекистоннинг Афғонистонга нисбатан сиёсати афғон можаросини ҳал қилиш бўйича халқаро саъй-ҳаракатларнинг фаоллашишига, тинчлик жараёнини илгари суришга қаратилган минтақавий савдо-иқтисодий ва инфратузилмавий лойиҳаларга ушбу мамлакатни жалб қилишга олиб келди⁴⁵.
Ўзбекистон учун Афғонистонда тинчлик ўрнатилиши ҳар томонлама шарт ва зарур ҳисобланади. Негаки терроризм ўчоғига айланган ушбу мамлакат Ўзбекистон учун доимий ҳавф туғдириб келган. Афғонистонда сиёсий барқарорликка эришиш Марказий ва жанубий Осиё мамлакатлари учун янги имкониятлар эшигини очиб, савдо иқтисодий алоқалар бу орқали янги иш ўринлари яратилиши ҳамда миллатлараро тотувликнинг таъминланиши длимий урушни тарғиб қилувчи ғайритабиий кучлар учун катта зарба бўлиб ҳисобланади.
Жаҳон ҳамжамияти томонидан Ўзбекистон Президенти
Ш.Мирзиёевнинг қўшни давлатлар билан ўзаро ҳамкорлик борасидаги сиёсати таҳсинга сазовор бўлмоқда.