Ўзбекистон республикаси давлат солиќ ЌЎмитаси солиќ академияси

Q_D = f/P, P_A, P_B, , I, T, SG’.

Bu yerda:

P, P_A, P_B – turdosh tovarlar bahosi;
I – aholining pul daromadlari;
T – aholining didi va nimani afzal ko’rishi;
S – mulkiy jamg’arma.
Agar tovarlar bahosidan boshqa jami omillar o’zgarmas deb olinsa, talab funksiyasi faqat baho funksiyasiga teng bo’ladi. Ya’ni,


Q_D = f/ P ga teng bo’ladi.

Tovar mahsuloti ishlab chiqarilishidan oldin uning iste’mol hususiyatlari tahlil qilinadi, hamda raqiblarning mahsulotlari nimaga sotilayotganligi sabablari o’rganiladi.

O’rganish amaliyoti shu narsani ko’rsatdiki, iste’mol hususiyati, ya’ni tovarning o’z vazifasini bajarishi uning hayotdagi o’rnini beqiyos qilib belgilaydi.
Tovarning xususiyatlari ham inson ehtiyojlariga ko’ra uch turga ajratiladi:

1. 
   Tovarlarning moddiy ehtiyojlarini qondira olish xususiyatlari;
   
2. 
   Ularning ma’naviy ehtiyojlarini qondira bilishligi;
   
3. 
   Tovarlarning ijtimoiy ehtiyojlarni to’ldiruvchi erganomik hususiyatlari.
   

Birinchi xususiyat tovarlarning inson hayotida muayan vazifani bajarib, uning moddiy ehtiyojini qondirish tushuniladi.
Tovarlarning estetik xususiyati esa shakli, tuzilishi, pardozi va xidi kabi tomonlarini hisobga olsa, erganomika qismida insonning unumli ishlashi uchun qulaylik yaratish imkoniyatlari o’rganiladi.
Yakka tartibdagi ehtiyojlar quyidagi tartibda aniqlanadi:

• 
  Oiladagi roli, majburiyat doirasiga ko’ra;
  
• 
  Boshqa odamlar bilan munosabatiga qarab;
  
• 
  Guruhning shaxsga va shaxsning guruhga talabi bilan;
  
• 
  Katta jamoatchilikka qo’shilishi bilan va hakozolar.
  

Hozirda talab va taklifni o’rgangan holda mahsulot ishlab chiqarish korxonalarning gullab - yashnashi uchun hal qiluvchi omil hisoblanadi. Mahsulot, ish va xizmatlarga bo’lgan bozor talabining maksimal darajada qondirilishi bozor mexanizmining zarur shartlaridan biri hisoblanadi. Korxona faoliyati eng avvalo, bozor regulyatorlari asosida tartiblanadi. Bunda iqtisodiy manfaatlar mushtarakligi e’tiborga olinadi.
Erkin bozor munosabatlari sharoitida bozordagi talab orqali xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ishlab chiqarish faoliyatiga hamda ishlab chiqarish hajmlariga ta’sir ko’rsatiladi. Bu esa ma’lum darajada iqtisodiyot tarmoqlarida talab va taklif muvozanatlashuviga zamin yaratib berishi mumkin.
Bozordagi yangi tovar Tayyorlash va ishlab chiqarishda ikkita talabni hisobga olish lozim:

1. 
   Yangi ehtiyojlarni oldindan aytib berish va imkoniyatiga qarab shakllantirish;
   
2. 
   G’oyani ko’tarib chiqish va tovarlarning ilk nusxalarini sotish o’rtasidagi muhlatni iloji boricha qisqartirish.
   

Biz uchun eng asosiysi istiqbolli g’oyani tanlash muhim hisoblanib, bu yerda ekspertlardan tuzilgan guruhlari tomonidan miyaga hujum usuli orqali ma’lum tovar uchun talab o’rganiladi. Ushbu o’rganish esa ma’lum tovarlar partiyasi uchun talabning darajasini ifodalab beradi.

Bozordagi taklif darajasi esa tovarning "bozor testi" orqali har bir bozorda mahsulotni oz-ozdan sotib ko’rish orqali aniqlanadi.
Tahlil ishlari albatta axborot manbaiga tayanishi lozim. Chunki ular korxonalarning bozorda:

• 
  aniq ustivorlikka erishishga;
  
• 
  moliyaviy xavfsizlikni ta’minlashga;
  
• 
  tashqi muhitni nazorat qilishga;
  
• 
  strategiyani boshqarishda;
  
• 
  samaradorligini yaxshilashga va hakozolarni amalga oshirishga sabab bo’ladi.
  

Har bir ishni amalga oshirilishi uning ma’lum bir axborot manbaalariga tayanishni taqozo etadi. Xuddi shu fikrdan kelib chiqqan holda bu mavzuning tahlilida ham manbaalarga tayanamiz. Ma’lumotlar avvalo ikkilamchi yig’ish va baholashdan boshlanadi. Ular ichki va tashqi axborotlarga bo’linadi.
Ichki ma’lumotlar quyidagi tarkibdan tashkil topadi:

1. 
   Korxona rejalari va ularning bajarilishi;
   
2. 
   Sotish to’g’risida ma’lumotlar;
   
3. 
   Foyda va zararlar;
   
4. 
   Haridorlar bilan hisob- kitoblar;
   
5. 
   Tovar zaxiralari;
   
6. 
   Iste’molchilarning arizasi;
   
7. 
   Natijalarni solishtirish uchun me’yorlar va boshqalar.
   

Tashqi ma’lumotlar esa,

• 
  Davlat va nodavlat tashkilotlarning axbarotlari;
  
• 
  Statistik ma’lumotlar va boshqalarga asoslangan holda uzatiladi.
  

Hozirgi sharoitda bozordagi talab va taklifni o’rganishda asosiy e’tibor bozordagi mahsulotga bo’lgan talab hajmining va strukturasining o’zgarishi hamda uning daromadlilik darajasini o’rganishga qaratilmog’i lozim. Ko’p yillik tahlil natijalari shuni ko’rsatadiki, tovarlarning to’rt xil kategoriyasi mavjud bo’lar ekan:

•