Ўзбекистон республикаси банк-молия академияси

11-расм. Греция давлати бўйича регрессион таҳлил
Scherjon (2017) ўзининг мақоласида давлат қарзининг оптимал даражасини топишга ҳаракат қилар экан, у қарз/ЯИМ нисбатидан ташқари номинал ЯИМ ўсиш суръатига ижобий ва салбий таъсир этувчи омилларни ҳисобга олади. У қарз ва ЯИМ ўсиш суръати ўртасидаги боғлиқлигини ботиқ иккинчи даражали функция сифатида тасвирлайди. Таҳлилда 28 та саноатлашган давлатларнинг давлат қарзи ва ЯИМ ўсиш суръати боғлиқлигини ҳисоблаб, қарз даражасининг оптимал миқдорини топади.
Omotosho ва Bawa (2016) Нигерия учун давлат қарзи, ташқи ва ички қарз миқдорининг оптимал нуқтасини топади. Хулоса сифатида, Нигерия учун ЯИМганисбатан 73,7 фоизлик давлат қарзи миқдоригача нормал ҳолат эканлиги қайд этилади. Akram (2011) Покистонда иқтисодий ўсиш ва инвестициялар учун давлат қарзининг оқибатларини кўриб чиқди. Тадқиқот давлат ташқи қарзлари ва аҳоли жонбошига даромадларнинг ўсиши ва инвестициялар ўртасидаги кучли салбий боғлиқликни аниқлади, бу мамлакатда қарзнинг ҳаддан ташқари кўпайганлигини тасдиқлайди. Kraay ва Nehru (2006) тадқиқоти шуни кўрсатдики, қарзлар муаммоси хавфи кичик омилларга боғлиқ: қарзнинг ҳажми, сиёсат, институтлар ва шоклар. Тадқиқотга кўра, қарз мажбуриятлари ва сиёсат ўртасида сезиларли тафовут мавжуд: сиёсати яхшироқ тузилган давлатлар қарздорлик муаммоларини кўтариш хавфини оширмасдан, ёмонроқ сиёсат ва институтларга эга бўлган мамлакатларга қараганда анча катта юкларни кўтаришлари мумкин. Даромадлари паст бўлган мамлакатлар бўйича уларнинг ҳисоб-китобларига кўра, ўртача ўсиш ва камбағал сиёсат мамлакат экспорт олдидаги қарзнинг ҳозирги қийматига 100 фоиз тоқат қила олади.
Бироқ, сиёсати яхши бўлган қарзи қарийб уч баравар юқори даражага тоқат қилиши мумкин. Cordella ва бошқалар (2010) яхши сиёсат ва институтларга эга бўлган мамлакатларда қарзнинг соф жорий қиймати ЯИМнинг 20-25 фоизидан ошганда қарзнинг ўзгариши тўғрисида далиллар келтирди. Шу билан бирга, тахминан 70-80 фоизли чегарада қарз аҳамиятсиз бўлиб қолади - қарзнинг ўсиш суръатларига таъсири салбий бўлиб тўхтайди. Ёмон сиёсат ва институтларга эга мамлакатларда ортиқча ва аҳамиятсизлик кўрсаткичлари сезиларли даражада паст (ЯИМнинг 10-15 ва 15-35 фоизи). Уларнинг натижалари шуни кўрсатадики, қарзларни камайтиришнинг ўсиши ҳам сиёсат ва институтларнинг сифатига, ҳам мамлакатларнинг қарздорлик даражасига боғлиқ. Pattillo ва бошқалар (2003) қарзнинг паст даражасида ва юқори даражада қарзларнинг ўсишига таъсири жуда фарқли эканлигини аниқлади. Қарзнинг юқори даражасида, ҳар қандай бошланғич даражадан ёки ундан юқори даражадаги қарзнинг икки баравар кўпайиши жон бошига даромад ўсишини тахминан 1 фоиз даражага камайтиради. Аммо паст даражада, таъсир одатда ижобий эди, лекин кўпинча аҳамиятсиз эди. Шу билан бирга, юқори қарзнинг ўсишига салбий таъсири жисмоний капитал тўпланишига ҳам, жами омиллар самарадорлигининг ўсишига ҳам таъсир кўрсатди. Шундай қилиб, қарз миқдорини камайтириш капиталнинг тўпланиши ва ишлаб чиқаришнинг ўсиши ҳисобига ўсишга ёрдам беради. ХВФ ва ЖБ ЕИ мамлакатларнинг давлат қарзи чегарасини белгилаш бўйича ўз тавсияларини бериб келмоқдалар. Хусусан, ЕИга қўшилишнинг асосий шартларидан бири давлат қарзининг ЯИМга нисбати 60 фоиздан ошмаслиги ҳисобланса, ХВФ давлат қарзи миқдори ЯИМнинг 55 фоизидан ошиши давлат иқтисодиёти учун салбий оқибатларга олиб келиши мумкинлигини огоҳлантиради (Chohan, 2016).
Қайд этиш лозим, 2020 йилнинг бошларида тарқала бошлаган коронавирус пандемияси тўғридан-тўғри мамлакатимизга кириб келганлиги ва уни бир неча ҳолатлари қайд этилганлиги боис иқтисодий инқироз омиллари вужудга келди. Натижада, Ўзбекистон ҳам ташқи қарз жалб этишга қарор қилди. Мазкур маблағлар доирасида макроиқтисодий мувозанатни барқарорлаштириш учун тиббий хизматларни, аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш ва иқтисодиёт субъектларини кредитлаш кўзда тутлганлиги муҳим аҳамиятга эга. Шунингдек, монетар омилларнинг таъсирини сақлаб қолиш ва иқтисодиётнинг тўловсизлигининг олдини олиш мақсадида “молиявий таътил” принципини иқтисодиётга тўлиқ жорий этиш орқали макроиқтисодий мувозанат таъминланишига шарт-шароит яратилади. 2007-2017 йилларда давлат бюджети профицит билан ижро этилганлиги, 2007-2008 йилларда эса профицит ЯИМга нисбатан 1 фоиздан ортиқ ҳажмда бўлганлигини қайд этиш лозим. Эътиборли жиҳати 2008 йилдаги жаҳон иқтисодий инқирози оқибатида профицит даражасининг ҳам пасайиши кузатила бошлаган. 2015 йилдан бошлаб эса, профицит ўзининг қуйи нуқтасига тушишни бошлаган (6-жадвал).