Ўзбекистон республикаси банк-молия академияси

Тасодифий таъсирлар моделининг қолдиқлари 
ўртасидаги боғлиқлик тести натижалари
100
Тест
Статистик 
қиймат
Эркинлик 
даражаси
Эҳтимоллиги 
даражаси
Breusch-Pagan 
LM
155.1550
66
0.0000
Pesaran scaled 
LM
6.715483
0.0000
Pesaran CD
10.07368
0.0000
Жадвалдаги қолдиқлар ўртасидаги боғлиқлик тес-
ти қолдиқлар ўртасида корреляция мавжуд эмаслигини 
кўрсатади. Чунки нолинчи гипотезани ўтказганимизда 
Breusch-Pagan LMни P-қиймати 5 фоиздан кичик бўлиб, 
унга кўра, қолдиқлар ўртасидаги корреляция мавжуд 
эмаслиги инкор этилиб, муқобил гипотезага кўра қол-
100
АТ “Алоқабанк” маълумотлари асосида Eviews-9.0 дастури ёрдами-
да муаллиф томонидан тайёрланган.

---

146
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
диқлар ўртасидаги корреляция мавжудлиги қабул қили-
нади. Бундан кўриниб турибдики, ҳудудлар кесимидаги 
асосий капиталга киритилган марказлашган инвестиция, 
ялпи ҳудудий маҳсулотни ўсиши ва хорижий инвестиция-
ларни ўсиши ҳудуднинг инвестиция ҳажмининг ўсишига 
таъсир этишидан далолат беради.
Хулоса сифатида панель маълумотлари асосида учта 
моделни таҳлил қилганимизда ўзгармас эффект модели 
энг яхши ҳамда тижорат банклар активларини самара-
дорлигига таъсир қилувчи омиллар таъсири даражасини 
баҳолай оладиган модель бўлиб ҳисобланади. Мазкур 
моделнинг мустаҳкамлигини аниқлаш тести, яъни қол-
диқлари ўртасидаги боғлиқликлиги моделни башорат 
қилиш имконияти юқори эканлигидан далолат беради.
Филиаллар кесимида АТ “Алоқабанк”нинг активлари 
ҳажмига мазкур банкларнинг капиталлашуви даражаси, 
ресурс “узун пуллари” қиймати, ҳудудлардаги рақобатчи 
банклар сони омиллар таъсири регрессион ва корреля-
цион эконометрик моделлар асосида аниқланди. Йиғма, 
ўзгармас ва тасодифий эффект моделларидан фойдалан-
ган ҳолда, АТ “Алоқабанк”нинг активларига таъсир этувчи 
омиллар таъсири баҳоланди.
Ушбу моделлар таҳлилига асосан, ўзгармас эффект мо-
дели энг оптимал модель ҳисобланиб, унга кўра бошқа 
омиллар ўзгармаган ҳолда, банкларни капиталлашуви 
даражаси бир фоизга ўсиши, банкларнинг активлар ҳаж-
мини 0.6369 фоизга ўсишига, ресурс “узун пуллари” ҳаж-
мини бир фоизга ўсиши эса банкларнинг активлар қий-
матини 0.3606 фоизга олиб келади, бироқ ҳудудлардаги 
рақобатчи банклар сони бир фоизга ўсиши банкларнинг 
активлар ҳажмини 0.8493 фоизга камайишига олиб ке-
лишини (бошқа омиллар ўзгармаган шароитда) кўрса-
тади. АТ “Алоқабанк”нинг активларини самарадорлигига 
таъсир қилувчи омиллардан бири, бу – бошқа банклар 
сонининг ошиши ҳисобланади. Бошқа омиллар ўзгарма-

---

147
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
ган ҳолда юқорида кўрсатилган омиллар биргаликда бир 
фоизга ўсиши, ҳудудларнинг инвестиция ҳажмини 0,1482 
фоизга ўсишини таъминлайди. АТ “Алоқабанк”нинг ак-
тивлари ҳажмига таъсир қилувчи омиллар таъсирини 
баҳолаш учун ўзгармас эффект моделидан фойдаланиш 
мақсадга мувофиқ ҳисобланади. 
Тадқиқотимизда “Алоқабанк”ни тижорат банклари ак-
тивларига кўп омилли регрессион моделни тузишда АТ 
“Алоқабанк”ни активлари қиймати (Y) ва унга таъсир қи-
лувчи омиллар қилиб, банкнинг капиталлашуви даража-
си (Х1), банкнинг узоқ муддатли ресурслари қиймати (Х2) 
ва ҳудудлардаги рақобатчи банклар сони (Х3) ҳолда кўп 
омилли регрессион модель тузилди: 
3.17­жадвал