I.6.1. Умумий маълумотлар
Топографик, геологик, гидрологик ва бошқа объект ва ҳодисаларнинг,
ҳамда турлича табиатга эга бўлган жой шароитларини математик кўриниши
жойнинг математик моделини
(ЖММ) ташкил этади. Ушбу математик
модел ер юзасидаги нуқталар йиғиндисидан ҳосил қилинган бўлиб, маьлум
уч ўлчовли координаталардан иборат, турли кодлар билан белгиланган ва
ўзаро боғланишга эга бўлган ҳолда шакилланади.
Жойнинг математик модели қатор функционал боғланиш ва ифодалар
билан ѐритилан аналитик тарзида (ЖАМ) ѐки рақамли модел кўринишида
(ЖРМ) тузилади.
Жойнинг математик модели (ЖММ) ва жойнинг рақмли молеллари
(ЖРМ) автоматлаштирилган лойҳалаштиришдаги (трасса ўқи бўйлаб ер
юзасини бўйлама кесимини, кўндаланг кесимини, муҳандислик – геологик
разрезини ва ҳ.к.) керак бўлган бирламчи маьлумотларни тўплаш учун
ҳизмат қилади.
Жойнинг моделини тузишда ер усти ва аэрокосмик қидирув ишларидан
фойдаланилади. Ушбу маьлумотлар асоси этиб топографик тасвир
натижалари қабул қилинган.
Ушбу топографик тасвир турларини:
-
тахеометрик тасвир
);
-
фототеодолит тасвир;
-
ер усти лазер сканерли тасвир;
-
аэрофото тасвир;
22
-
ер усти-космик тасвир
усуллари ташкил қилади.
Амалиѐтда ЖРМ ва ЖММ қўллаш, автомобиль йўлларини
лойиҳалашдани қидирув ишларини технологиясини янгиланишига, яьни
бунда бирламчи материалларни тўплаш, рўйҳатга олиш, қайд этиш, қайта
ишлаш технологиясини тубдан ўзгаришига замин яратди.
I.6.2. Жойниг рақамли модели
Жойнинг рақамли
(ЖСМ) – жойнинг табиий характеристикаларини
шароитини ва объектларини аппроксимация қилиш учун фазовий уч ўлчамли
координаталари маълум бўлган нуқталар йиғиндисидир. Нуқталар ЖРМ да
ўзаро бир – бирига боғлиқ бўлган кодлар билан кўрсатилади. ЖРМ
вазифасига кўра, реълеф, тафсилот, гидрологик, гидрометеорологик ва
жойнинг бошқа хусусиятларига кўра ҳам хусусий тузилиши мумкин. Шунга
кўра, ЖРМ қуйидаги: жойнинг топографияси рақамли модели (ЖРТМ),
жойнинг реълефли рақамли модели (ЖРРМ) ва жойнинг контурли рақамли
модели (ЖРММ), ҳамда махсус вазифали моделларга ажратилади. Шу билан
бирга бугунги кунда ЖРМ яратишда турли принципларни қўллаш амалиѐти
мавжуд. Барча маълум ЖРМ турлари уч:
мунтазам, тартибсиз ва
статистик
гуруҳни ташкил этади.
Мунтазам ЖРМ
барпо этишда
тўғри тўрли геометрик шакллардан
(учбурчак, тўғри учбурчак, олти бурчакли геометрик тўрлар) фойдаланиб
уларнинг туташ учларида (тугунларида) жойлаштирилиб тузилади (6.1-расм).
ЖРМ даги дастлабки маълумотларнинг (массив) қаторлар тўрлами
қуйидаги кўринишда бўлади:
F, m, n, x
0
, y
0
, H
11
, …, H
i m
,…, H
nm
,
бу ерда,
F
– тўрнинг қадами;
m
– горизонталлардаги нуқталар сони;
n
–
вертикал бўйича нуқталар сони;
x
0
, y
0
– мос равишда планли координаталар
қийматлари;
H
11
, …, H
i m
,…, H
nm
– тўрларнинг тугунларида жойлашган
нуқталар баландликлари.
6.1-расм. Жойнинг сонли моделини
турлари:
а – тўғри бурчакли тўрлар учларида;
б – учбурчакли тўрлар учларида;
в – олти бурчакли тўрлар учларида;
г – магисирал ва кўндаланг йўлларда;
д – гризонталларда;
е – структурали чизиқларда;
ж – статистик;
э – фотограмметрик асбоблар ўқига
паралелл чизиқлар
23
Тартибсиз
ЖСМ
нинг кўп сонли тури мавжуд бўлиб энг қўп тузуладиган
гуруҳларга магистр йўлларга кўндаланг усулини кўрсатиш мумкин. Бу
турдаги ЖРМ нинг дастлабки маьлумотлар массиви қуйидаги кўринишга
ҳосил этади:
y
1
, x
11
, H
11
, x
12
, H
12
, ..., x
1i
, H
1i
;
y
2
, x
21
, H
21
, x
22
, H
22
, ..., x
2k
, H
2k
;
..................................................
y
i,
x
il
, H
il
, x
i2
, H
i2
, ..., x
il
, H
il
;
бу ерда,
y
1
, y
2
, y
i,
– трассанинг бошидан унинг ўқидаги кесишган
кўндалангадаги нуқтагача бўлган масофа;
x
11
, x
21
, x
il
– кўндалангдаги ЖРМ
дастлаки нуқтасидан трасса ўқигача бўлган масофа (трассадан чапга мусбат
ва ўнга манфий );
H
11
H
21
H
il
– дастлабки нуқталар баландлиги.
Топографик хариталардан ЖРМ тузишда дастлабки маьлумотлар
массивига
мос
равишдаги
горизонталлар
баландликлари
ва
горизонталларнинг планли координаталари киритилади.
Структурали кўринишдаги ЖРМ энг кам дастлабки мьлумотли гуруҳни
ташкил этади. Унгда характерли рельеф ва тафсилот нуқталарининг
x, y
ва
H
координаталари киритилиб, ҳар бир характерли нуқталар алоҳида
белгиланади.
Статистик ЖСМ
асосида чизиқли бўлмаган иккинчи ва учинчи тартибли
интерполяция этиш қабул қилинган. Дастлабки маьлумотлар массиви рельеф
шаклини чекланмаган ҳолда тузилади:
x
1
, y
1
, H
2
, x
2
, y
2
, H
2
, ..., x
n
, y
n
, H
n
,
бу ерда,
x
1
, y
1
, H
2
, x
n
, y
n
, H
n
– статистик моделдаги нуқталарнинг
координаталари.
Do'stlaringiz bilan baham: |