Такрорлаш учун саволлар.
"Метрология, стандартлаштириш ва сертификатлаштириш" фа-
нини ўрганишнинг табиий зарурлиги.
Hamma joyda: uy-ro‘zg‘or va ishlab chiqarishda, dalada va kasalxonada. avtomobilda va ilmiy laboratoriyada metrologik vositalar bizning begaraz va tengsiz yordamchilarimizdir.
XX asrning ikkinchi yarmida xalq xojaligining barcha sohalaridagi ilmfan, madaniyatning gurkirab rivojlanishini bejiz ilmiy-texnikaviy inqilob deb atalmaydi. Ilgor ilmiy yutuq muvofiqlikka yoki moyillikka asoslangan holda kelib chiqqan olchash birliklari hisoblanadi. Masalan: Ladon- bosh barmoqni hisobga olmaganda qolgan torttasining kengligi; fut- oyoq qlar fanga, bizning kundalik hayotimizga kirib kelib, shu darajada odatiy bolib qolganki, aksariyat hollarda biz ularga etibor bermaymiz yoki sezmaymiz. Bazan esa, bizga, korhona yoki laboratoriyaga yetib kelguncha ularning qanchalik murakkab, notekis yollardan otganligini koz oldimizga keltirmasdan, fikr yuritmagan holda ulardan foydalanamiz. Yuqoridagilarning hammasi tola manoda zamonaviy axborotli olchash texnikalariga ham tegishlidir.
"Метрология" нинг фан сифатида шаклланиб бориш жараёни
қандай кечган?
O‘lchashlar haqidagi fanning tarixi minglab yillarni tashkil etadi. O‘lchashlarga bo‘lgan ehtiyoj qadim zamonlarda yuzaga kelgan. Inson kundalik hayotida har xil kattaliklarni: masofalarni, yer maydonlarining yuzalarini, jismlarning olchamlari va massalarini, vaqtni va hokazolarni bu jarayonlarning yuzaga kelish sabablarini, manbalarini bilmasdan, ozining sezgisi va tajribasi asosida olchay boshlagan. Eng qadimgi olchash birliklari - antropometrik, yani insonning muayyan azolariga muvofiqlikka yoki moyillika asoslangan holda kelib chiqqan olchash birliklari hisoblanadi. Masalan: Ladon-bosh barmoqni hisobga olmaganda qolgan torttasining kengligi; fut-oyoq tagining uzunligi; pyad - yozilgan bosh va korsatkich barmoqlar orasidagi masofa, qarich, quloch, qadam va hokazolar.
Asrlar ota bizga yetib kelgan bazi olchov birliklari xozirda ham ishlatiladi. Masalan, qadimgi janubi-sharqda "loviya doni ", "noxotcha " manosini bildirgan, turli qimmatbaxo toshlarning olchov birligi sifatida ishlatilgan -KARAT: dorishunoslikda ogirlik birligi qilib qollanilayotgan, ingliz, fransuz, lotin va ispan tillarida "bugdoy doni " manosi bildiruvchi - GRAN va hakozolar.
Bazi bir tabiiy olchovlar ham uzoq otmishga ega. Ularning
dastlabkilaridan biri, hamma yerda ishlatiladigan vakt olchovlaridir. Munajjimlarning kop yillik kuzatishlari natijasida qadimgi Vavilonda vaqt birligi sifatida yil, oy, soat tushunchalari ishlatilgan. Keyinchalik yerning oz oqi atrofida tola aylanishiga ketgan vaqtning 1/86400 qismi sekund nomini olgan. Qadimgi Vavilonliklar bizning eramizgacha bolgan II asrdayoq vaqtni Minalarda olchashgan. Mina taxminan ikki astronomik soat vaqt oraligiga teng bolib, bu vaqt mobaynida Vavilonda rasm bo‘lgan suv soatidan massasi taxminan 500 grammga teng bo‘lgan "mina suv" oqib ketgan. Keyinchalik mina o‘zgarib, biz o‘rganib qolgan minutga aylandi.
Қандай кўҳна ва қадимий ўлчаш бирликларини биласиз?
Vaqtlar o‘tishi bilan suv soatlari oz ornini qum soatlariga, ular ham vaqti kelib mayatnikli mexanizmlarga boshatib berdilar. Insoniyat taraqqiyot rivojlanishining ilk davrlaridanoq "moddiy" olchashlar va olchov birliklarining katta ahamiyatini tushunib bilganlar. Fan va texnikaning rivojlanishi har xil fizikaviy kattaliklarning olchamlarini muayyan olchovlarga qiyoslab kiritishni taqozo eta boshladi. Bunday faoliyat jarayoni va rivojlanishi davomida olchashlar haqidagi fan, yani metrologiya yuzaga keldi.
Ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi o‘lchash vositalari va usullarini mukammallashtirishni talab eta boshladi. O‘lchashlar nazariyasi hamda vositalarining rivojini aniqlab bergan texnika yutuqlarining uchta asosiy bosqichini ajratib ko‘rsatish mumkin:
-ishlab chiqarish jarayonida qatnashadigan va stanoklarga biriktirilgan o‘lchash vositalarining yaratilishini talab qiluvchi texnologik bosqich (manufaktura va mashina ishlab chiqarishning yuzaga kelishi);
-ishlab chiqarish jarayonlarini kuchaytirish sharoitida foydalanilayotgan o‘lchash vositalarining aniqligi, ishonchliligi va unumdorligini keskin oshirishni talab qiluvchi energetik bosqich (bug‘ energiyasini ishlatish, ichki yonuv dvigatellarining yuzaga kelishi, elektr energiyasini ishlab chiqarish va ishlatish);
-zamonaviy fan yutuqlarining barchasini o‘lchash vositalarining tarkibiga kiritishni talab qilgan ilmiy-texnikaviy inqilob (fanni ishlab chiqarish bilan bog‘lash va uni bevosita ishlab chiqaruvchi kuchga aylantirish) bosqichi. Bu bosqichning alohida xususiyatlaridan biri obektlar va jarayonlar holatini muayyan parametrlar yordamida umumiy baholovchi o‘lchash tizimlarini yaratish bo‘lib, olingan natijalarni bevosita texnik tizimlarni avtomatik boshqarish uchun
foydalanishdan iboratdir.
Фаннинг ривожланишида ўзига хос ҳисса қўшган олимлардан
кимларни биласиз?
Bu borada ko‘plab olimlar o‘lchash texnikasining rivojiga munosib hissa qo‘shganlar. Ular ichida birinchi navbatda quyidagilarni: Ahmad Farg‘oniy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Ulug‘bek, Mixail Lomonosov, Dmitriy Mendeleyev va boshqalarni alohida ko‘rsatib o‘tish o‘rinli bo‘ladi. Ahmad Farg‘oniyning «Miqyosi Nil», ya’ni Nil daryosining sathini tutash idishlar qonuniyati asosida o‘lchash va uning natijasiga ko‘ra yilning yog‘ingarchiligi va uning ekin hosiliga ta’siri to‘g‘risidagi ma’lumotlari, Ulug‘bekning «Zij jadvallari»da keltirgan, hozirgi kunlarda eng zamonaviy o‘lchash qurilmalarida olingan natijalardan juda oz tafovut qiluvchi ma’lumotlari alohida tahsinga sazovordir. Bundan tashqari, Forobiyning astronomik kuzatishlar va o‘lchashlar uchun maxsus asbob - uskunalar yasash sirlari xususidagi qimmatli ma’lumotlari juda katta ham ilmiy, ham falsafiy ahamiyatga egadir.
1993 yilning 28 dekabrida Prezidentimiz tomonidan ketma-ket uchta, ya’ni- "Standartlashtirish to‘g‘risda", Metrologiya to‘g‘risda" va "Mahsulot va xizmatlarni sertifikatlashtirish to‘g‘risda"gi Qonunlar imzolangan edi. Bu qonunlarning hayotga tadbiq etilishi respublikamizdagi mavjud metrologiya xizmatini yangi rivojlanish bosqichiga ko‘tarilishiga asos bo‘ldi. Shulardan biri, ya’ni "Metrologiya to‘g‘risida"gi qonun ustida biroz to‘htalib o‘tamiz. Bu qonun respublikamizda metrologiyaning rivojlanishiga va metrologik ta’minot masalalarini hal etishning mutlaqo yangi bosqichiga olib kirdi.
"Metrologiya to‘g‘risida"gi qonun 5 bo‘limdan iborat bo‘lib, bu bo‘limlar 21
moddani o‘z ichiga olgan. Respublikamizda metrologiya xizmatini yo‘lga qo‘yish, va bunda jismoniy va yuridik shaxslarning ishtiroki va funksiyalari, bu boradagi javobgarliklar bo‘yicha keng ma’lumotlar berilgan.
"Метрология тўғрисида" республика қонунининг асосий
аҳамияти нималардан иборат?
Qonunda ko‘rsatilganidek, o‘lchash vositalarining davlat sinovlarini o‘tkazish, ularning turlarini tasdiqlash va davlat ro‘yxatiga kiritish «O‘zstandart» agentligi tomonidan amalga oshiriladi. Qonunda yana bir masala- davlat ro‘yxati belgisini qo‘yish to‘g‘risida ham bayon etilgan. Metrologiya haqidagi qonunda aytilishicha, tasdiqlangan o‘lchash vositalariga yoki ularning foydalanish hujjatlariga ishlab chiqaruvchi davlat ro‘yxati belgisini qo‘yilishi shart. ishlab chiqarishdagi o‘lchash vositalarining holati va ularni vaqti-vaqti bilan qiyoslashdan o‘tkazib turish har doim e’tiborda bo‘lmoqligi lozim. Ular bo‘yicha ro‘yxatlar tuziladi va o‘lchash vositalari turkumlarining ro‘yxati «O‘zstandart» agentligi tomonidan tasdiqlanadi. Ilmiy-tadqiqotlar bilan bog‘liq o‘lchash vositalari, asboblari, qurilmalari hamda o‘lchovlari "Metrologiya to‘g‘risida"gi qonunning 17-moddasi asosida «O‘zstandart» agentligining davriy ravishda qiyoslashdan o‘tkazilib turilishi lozim bo‘lgan o‘lchash vositalari guruhining ro‘yxatiga kiritilgan bo‘lib, shu qonunning 7-moddasiga binoan, amaliy foydalanishda bo‘lgan o‘lchash vositalari belgilangan aniqlikda va foydalanish shartlariga mos holda, qonuniy birliklardagi o‘lchash natijalari bilan ta’minlashlari lozimligi alohida ko‘rsatib o‘tilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |