Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва

M
ol
iyavi
y n
az
o
rat
n
in
g t
u
rk
u
m
lan
is
h
i 

---

 
 
 
40
 
 
8-avgust  1996-yilda O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti "Tekshirishlarni tartibga 
solish va nazorat organlari faoliyatini koordinatsiyasini takomillashtirish" to‘g‘risidagi Qarorga 
imzo qo‘ydi. Unda tekshirishlarni nazorat qilish maqsadida, xo‘jalik subyektlarining faoliyatiga, 
mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, nazorat organlari tomonidan sababsiz aralashishga yo‘l 
qo‘ymaslik xo‘jalik subyektlarini moliya-xo‘jalik faoliyatini tekshirish va tahlil qilishni 
muvofiqlashtirish O‘zbekiston Respublikasi Davlat Soliq qo‘mitasi zimmasiga yuklatildi. Uning 
qoshida nazorat organlarining faoliyatini muvofiqlashtirish bo‘yicha Respublika Kengashi tashkil 
etildi va unga quyidagi vazifalar yuklatildi: 
-  yil, yarim-yil va choraklar davrida rejali tekshirishlarni o‘tkazish jadvalini ishlab chiqish 
va tasdiqlash; 
-  amalda kompleks tekshirishlarni o‘tkazishni kiritish va ularda bitta korxona hamma 
vakolatli tashkilotlar tomonidan tekshirilib, shuni evaziga o‘tkaziladigan tekshirishlar miqdorini va 
ayrim masalalarni qayta tekshirilishini kamaytirish.  
Jamoat nazoratini mustaqil, masalan, iste’molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyati, 
atrof-muhitni himoya qilish jamiyatlari amalga oshira boshladilar. 
Moliyaviy nazorat amalga oshirish usullari bo‘yicha ham farqlanib, u quyidagilarga 
bo‘linadi:  
−
 
tekshirish;  
−
 
o‘rganish; 
−
 
tahlil; 
−
 
taftish.  
Tekshirish 
usuli orqali, hisobot, balans va xarajat hujjatlari asosida korxona moliyaviy-
xo‘jalik faoliyatining alohida masalalari ko‘rib chiqiladi. Tekshirish jarayonida moliya intizomining 
buzilgan  nuqsonlari aniqlanadi, natijada, mavjud muammolarni bartaraf etish va salbiy holatlarni 
takrorlanmasligi uchun chora-tadbirlar ishlab chiqiladi.  
O‘rganish
 korxona, tashkilot va muassasalar faoliyatining alohida tomonlarini qamrab oladi. 
Tekshirishdan farqli o‘laroq, o‘rganish ko‘rsatkichlarning keng ko‘lamini qamrab oladi va xo‘jalik 
subyektining moliyaviy holatini, uni rivojlanish istiqbollarini, ishlab chiqarishni qayta tashkil qilish 
yoki qayta ixtisoslashuvining zarurligini aniqlab beradi. O‘rganish so‘rov va anketalar o‘tkazish 
orqali amalga oshirilish mumkin.  
Tahlil 
moliyaviy nazoratning bir usuli sifatida tizimli va omilli bo‘lishi lozim. U davriy 
yoki-yillik hisobotlar orqali bajariladi. Pirovardida, rejaning bajarilish, mablag‘larni sarflanish 
me’yorlariga rioya etilish, moliyaviy intizomga rioya etilish darajalari aniqlanadi.  
Moliyaviy nazoratning 
taftish
  usuli korxona va tashkilotlarning hisobot davridagi 
moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini tekshirish uchun ko‘llaniladigan eng muhim usullaridan biri 
hisoblanadi.  
Amaliyotda har qanday taftishni amalga oshirishdan oldin maxsus dastur qabul qilinib, 
uning tarkibida taftish maqsadi, obyekti, mavzusi va vazifalarni bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan 
asosiy masalalar aks etgiriladi.  
Taftishning maqsadidan kelib chiqib, turli xil yondashishlar qo‘llaniladi, jumladan, reja va 
hisobotdagi ma’lumotlarni qiyoslash, naqd pullarni tekshirish, hujjatli va qarama-qarshi 
tekshirishlar, tovar-moddiy boyliklarni inventarizatsiya qilish va shunga o‘xshashlar.  
Taftish so‘nggida taftishni amalga oshirgan mutaxassislar tomonidan dalolatnoma tuziladi. 
Dalolatnomada korxonaning ishlab chiqarish faoliyatida yuzaga kelgan kamchiliklar va 
muammolarni bartaraf qilish uchun chora-tadbirlar ko‘rsatiladi.  
Moliyaviy nazorat uslubini kuzatish, qiyoslash, tahlil qilish, olingan natijalarni 
umumlashtirish, ulardan bir butun xulosa chiqarish, ayrim faktlardan umumiy xulosaga kelish va 
umumiy holatdan xususiy xulosalarga kelishni o‘z ichiga olgan o‘ziga xos uslubiy yo‘sinlar, yo‘l va 
vositalar yordamida moliya-iqtisodiy axborotni va nazorat obyektining haqiqiy holatini o‘zaro 
bog‘liqlikda o‘rganish deb tushunish mumkin.  
Moliyaviy nazorat uslubiy usullarining quyidagi tasnifini tavsiya etamiz: 
