Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва

 
2. Qimmatli qog‘ozlar haqida tushuncha va ularning mohiyati. 
 
Biror  bir  mamalakatning  barqaror  rivojlanishi  va  dunyo  iqtisodiyot  maydonida  o‘z  qadr-
qimmatiga ega bo‘lishi uchun u davlat o‘zining bir qator iqtisodiy bozorlarini tashkil etishi va ularni 
shakllantirishi lozimdir.  
Shunday bozorlardan biri –bu 
qimmatli qog‘ozlar bozoridir
.  
Qimmatli  qog‘ozlar
  -  shunday  pul  hujjatidirki,  u  hujjat  egasini  uning  emitentiga  nisbatan 
mulkiy  huquqini,  qarz  munosabatlarini  tasdiqlaydi,  ya’ni  qimmatli  qog‘ozning  ahamiyati  shundan 
iboratki, u ayni vaqtda mulk tituli ham, qarz majburiyati ham, daromad olishga bo‘lgan huquqi ham, 
daromadning  bir  qismini  to‘lash  majburiyati  hamdir.  U  alohida  hujjat  yoki  hisob  varaqalardagi 
yozuv shaklida ham bo‘lishi mumkin.  
O‘zbekiston  Respublikasining  fuqarolik  kodeksiga  muvofiq  (96-modda) «Mulkiy 
huquqlarni  belgilangan  shaklga  va  majburiy  rekvizitlarga  amal  qilgan  holda  tasdiqlovchi  hujjatlar 
qimmatli qog‘ozlar hisoblanib, ularni taqdim etgan taqdirdagina mazkur huquqlarni amalga oshirish 
yoki boshqa shaxslarga berish mumkin bo‘ladi. Qimmatli qog‘ozlar boshqa shaxsga berilishi bilan 
ular  tomonidan  tasdiqlanadigan  hamma  huquqlar  ham  o‘sha  shaxsga  o‘tadi.  Qimmatli  qog‘ozlar 
jumlasiga  quyidagilar  kiradi:  aksiya,  obligatsiya,  veksel,  depozit  va  jamg‘arma  sertifikatlari, 
bankning  taqdim  qiluvchiga  pul  beriladigan  jamg‘arma  daftarchasi  hamda  qonun  hujjatlari  bilan 
qimmatli  qog‘ozlar  jumlasiga  kiritilgan  boshqa  hujjatlar  kiradi».  Har  qanday  iqtisodiy  kategoriya 
bozor  tavsiflariga  ega  bo‘ladi,  ular  egalik  qilish,  chiqarish  shakli,  muomalada  bo‘lish  xarakteri  va 
mazkur qimmatli qog‘ozga qo‘yilmalar havf darajasi, daromadni o‘z ichiga oladi.  
Qimmatli qog‘ozlar – bu qonunda belgilangan tartibda chiqarilgan va nominal qiymatga ega 
bo‘lgan  pul  hujjatlaridir.  Ular  mulkchilik  munosabatlarini  ifodalaydi  va  qandaydir  mulk  yoki  pul 

---

 
 
 
132
 
 
miqdoriga egalik qilish huquqini tasdiqlaydi. Qimmatli qog‘ozlar dividend yoki foizlar ko‘rinishida 
daromad to‘lashni hamda mazkur hujjatlardan kelib chiqadigan huquqlarni boshqa shaxslarga berish 
imkoniyatini ham nazarda tutadi.  
Boshqacha qilib aytganda:    

 
egalik qilish huquqini tasdiqlovchi; 

 
dividend yoki foizlar ko‘rinishida daromad olishni ko‘zlovchi; 

 
emissiya  qiluvchi  va  sotib  oluvchi  o‘rtasidagi  o‘zaro  mulkiy  munosabatni 
bildiruvchi; 

 
boshqa  shaxslarga  berish  imkoniyatini  nazarda  tutuvchi  barcha  pulli  hujjatlar 
qimmatli qog‘ozlar deb yuritiladi.  
Ular  blankalar,  sertifikatlar  shaklida  yoki  hisob  varaqlardagi  yozuv  ko‘rinishida  bo‘lishi 
mumkin. Ular hisob-kitob qilishda, shuningdek kreditlar bo‘yicha garov sifatida ham foydalaniladi. 
Qimmatli qog‘ozlar yuridik va jismoniy shaxslar o‘rtasida ixtiyoriylik asosida tarqatiladi 
Davlat qimmatli qog‘ozlari quyidagi maqsadlar uchun chiqariladi:  

 
Joriy-yildagi budjet taqchilligini pul mablag‘lari bilan to‘ldirish. Markaziy Bank krediti 
yoki qo‘shimcha pul massasini muomalaga chiqarishdan ko‘ra qimmatli qog‘ozlarni chiqarish yo‘li 
bilan  budjet  taqchilligini  qoplash  afzalroq  hisoblanadi.  Chunki  kredit  resurslaridan  foydalanish 
kredit  bozorining  boshqarilishini  qiyinlashtirishga  olib  keladi.  Shu  sababli  iqtisodiy  rivojlangan 
mamlakatlarning tajribasida kredit resurslaridan foydalanishga davlat tomonidan ma’lum chegaralar 
qo‘yiladi.  
Budjet taqchilligini qo‘shimcha pul massasini chiqarish yo‘li bilan to‘ldirish esa muomalada 
real  aktivlar  bilan  to‘ldirilmagan  to‘lov  vositalarining  paydo  bo‘lishiga  olib  keladi.  Bu  esa,  o‘z 
navbatida inflyatsiyaga va pul muomalasining buzilishiga olib keladi.  

 
Davlatning  ilgarigi  qarzlarini  qoplash.  Bu  yerda  ham  Markaziy  bank  kreditidan  ko‘ra 
qimmatli qog‘ozlarni chiqarish va ular vositasida qoplash ancha kam chiqimdir.  

 
Investitsiya  uchun  qo‘shimcha  manba  yaratish.  Yangi  firmalar  ochish,  amaldagi  ish 
joylarini kengaytirish, zamonaviy texnologiyalarni joriy qilishda korxona, firma, tashkilotlarga bank 
kreditidan ko‘ra qimmatli qog‘ozlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. 

 
Davlat budjetining kassaviy majburiyatlarini ta’minlash. 

 
Soliq to‘lovlarining notekis tushumlarini barqarorlashtirish. 

 
Mahalliy  boshqaruv  oganlari  tomonidan  amalga  oshirilayotgan  maqsadli  rivojlanish 
dasturlarini  qo‘llab-quvvatlash.  Masalan,  mahalliy  boshqaruv  organlariga  o‘z  obligatsiyalarini 
chiqarishga  ruxsat  berilgan.  Ulardan  tushgan  pul  mablag‘lari,  asosan,  mahalliy  hududlarni 
obodonlashtirishga,  ekologiyani  yaxshilashga,  ma’naviy-ma’rifiy,  maishiy  xizmat  obyektlarini 
qurishga  va  ta’minlashga  yo‘naltiriladi.  Mahalliy  obligatsiyalarni  sotib  oluvchi  investorlarga, 
rag‘batlantiruvchi  vosita  sifatida,  mahalliy  soliqlardan  ozod  etish  kabi  imtiyozlar  ham  taqdim 
etilishi  mumkin.  Shuning  uchun  ham  mahalliy  obligatsiyalar  soliqlarga  tortiluvchi  boshqa  turdagi 
barcha obligatsiyalarga nisbatan ko‘proq daromad keltiradi.  

 
Tijorat  banklarini  likvidli  zahira  aktivlari  bilan  ta’minlash.  Shu  maqsadda  davlat  bozor 
muomalasida  bo‘lmaydigan  qarz  majburiyatlarini  chiqaradi.  Bu  majburiyatlar  asosan  xalqqa 
sotilishi  mo‘ljallangan  bo‘lib,  sotib  olgan  kishi  ularni  boshqa  birovlarga  sota  olmaydi  va 
belgilangan muddat kelmaguncha qarzga barcha o‘z pullarini davlatdan qaytarib ololmaydi.  
Shunday qilib, hamma qimmatli qog‘ozlar daromad keltiruvchi bo‘lib, bozorda ham, boshqa 
bozorlarda  bo‘lgani  kabi  sotuvchi  va  xaridor  o‘rtasidagi  munosabatda  yuzaga  keladi.  Bu yerda 
tovarlar  sifatida  qimmatli  qog‘ozlar  namoyon  bo‘ladi.  Ular  bilan  bo‘ladigan  oldi-sotdi 
munosabatlari kimoshdi savdosi va banklarda amalga oshiriladi.