Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва

guruhlarga
  bo‘lish 
mumkin: 
-  ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash xarajatlari; 
-
 
milliy xo‘jalikka (iqtisodiyotga) xarajatlar; 
-
 
mudofaa xarajatlari: 
-
 
boshqaruv xarajatlari. 
Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash xarajatlari
  o‘z tarkibiga maorif, 
sog‘liqni saqlash, madaniyat va sport, fan, ijtimoiy ta’minot, aholi uchun ijtimoiy ahamiyat kasb 
etgan  xizmatlar baholaridagi farqlarni budjetdan qoplash va oilalarga ijtimoiy nafaqalarni oladi. 
Davlatning ijtimoiy funksiyasini o‘zida aks ettirib, bu guruhdagi budjetning xarajatlari xalq ta’limi 
tizimini rivojlantirish va takomillashtirishga, fan va madaniyatni moliyalashtirishga, aholining 
tibbiy xizmatga bo‘lgan talabini (ehtiyojini) qondirishga, ijtimoiy sug‘urta va ijtimoiy ta’minotni 
amalga oshirishga keng yo‘l ochib beradi. 
Milliy xo‘jalikka (iqtisodiyotga) budjetdan xarajatlarning
  qilinishi davlatning  hamon 
xo‘jalnk yurituvchi asosiy subyektlardan biri ekanligidan darak beradi. Aynan bu xarajatlar katta 
ko‘lamlarda yangi sanoat korxonalarini qurish, zamonaviy industrial asosda qishloq xo‘jaligi ishlab 
chiqarishini rivojlantirish, transport, aloqa va iqtisodiyot boshqa tarmoqlarining texnikaviy qayta 
qurollanishini ta’minlashga imkon yaratadi. Shuning uchun ham hozirgi sharoitda Davlat 
budjetining bu xarajatlari orasida iqtisodiyotga xarajatlar va markazlashtirilgan investitsiyalarni 
moliyalashtirish xarajatlari alohida o‘rinni egallaydi. 
Davlat budjetining 
mudofaa xarajatlari
 ham davlatning funksiyalaridan kelib chiqadi. Ular 
har bir davlatning o‘z mudofaa qobiliyatini mustahkamlashi kerakligi bilan bog‘liqdir. Budjet 
mablag‘lari hisobidan Qurolli kuchlarning barcha turlari moliyalashtiriladi. 
Davlat tomonidan boshqaruv shaklidagi faoliyat turining amalga oshirilishi, uning xo‘jalik-
tashkilotchilik funksiyasi Davlat budjetidan 
boshqaruv xarajatlari
  deb nomlangan alohida 
xarajatlarning qilinishini taqozo etadi. Boshqaruv (davlat hokimiyati organlari, sud va prokuratura 
organlari, fuqarolarning o‘z-o‘zini boshqaruv organlari) xarajatlari davlat organlari faoliyatining 
moliyaviy asosini tashkil etib, jamiyat hayotining barcha sohalariga rahbarlik qilishga imkon 
yaratadi. 
Davlat budjetining barcha xarajatlari yuqoridagi to‘rtta guruhdan qaysi biriga kirishidan 
qat’iy nazar ular o‘zlarining ma’lum konkret maqsadlarga mo‘ljallanganligi bo‘yicha ham bir necha 
qismlarga bo‘linadi. Bu qismlar Davlat budjeti xarajatlarining konkret turlaridan tarkib topadi. 
Kapital quyilmalar, dotatsiyalar, subvensiyalar, budjet ssudalari, ish haqi, ovqatlanish xarajatlari, 
kapital va joriy ta’mirlash, kanselyariya va xo‘jalik xarajatlarini Davlat budjeti xarajatlarining 
konkret turlari sifatida ko‘rsatish mumkin. Budjet xarajatlarining ma’lum konkret maqsadlarga 
mo‘ljallanganligi bo‘yicha turkumlanishi budjet mablag‘laridan oqilona foydalanishga sharoit 
yaratadi, budjet assignovaniyalaridan foydalanish ustidan samarali va ta’sirchan moliyaviy 
nazoratni amalga oshirishning zaruriy asosi hisoblanadi. 
Iqtisodiy nuqtai-nazardan
  turkumlarga ajratilishi bilan bir qatorda Davlat budjetining 
xarajatlarinn
  tashkiliy jihatdan
  ham guruhlarga ajratish mumkin. Buning asosida Davlat budjeti 
xarajatlarini yuqori tashkilotlar (vazirliklar, uyushmalar, assotsiatsiyalar, birlashmalar, konsernlar, 
kompaniyalar va h. k.) va hududiy belgilar yotishi mumkin. Budjet xarajatlarining yuqori 
tashkilotlar bo‘yicha guruhlanishi budjet mablag‘larini konkret oluvchilarni ko‘rsatadi va ular 

---

 
 
 
93
 
 
tarmoq ichida pul fondlarini shakllantirishda mas’ul bo‘lib, ajratilgan budjet assignovaniyalaridan 
o‘z vaqtida, samarali va qonuniy foydalanish ustidan javobgardirlar. 
Davlat budjeti xarajatlarining 
hududiy belgiga 
muvofiq ravishda bo‘linishi ular 
markazlashuvining turli darajalarini o‘zida aks ettiradn. Shu munosabat bilan, davdat boshqaruvi 
darajasiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetining xarajatlari respublika va mahalliy 
budjetlarning xarajatlaridan tarkib topadi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida Davlat budjetining xarajatlari uning daromadlari bilan uzviy 
bog‘langandir. Bunday o‘zaro bog‘liqlik xarajatlarning miqdoriy jihatdan daromadlarga muvofiq 
kelishi va ularning bir-biriga o‘zaro ta’sir ko‘rsatishi orqali ifodalanadi. Bir tomondan, aksariyat 
hollarda, budjet xarajatlarining hajmi budjet daromadlarining hajmi bilan cheklanadi. O‘z 
navbatida, budjet daromadlarining hajmi esa davlatning iqtisodiy imkoniyatlari bilan aniqlanadi. 
Shuning uchun ham bu yerda budjet xarajatlarining shunday hajmini va milliy xo‘jalikda pul 
fondlarini shakllantirishda budjet mablag‘laridan foydalanishning shunday muddatlarini o‘rnatish 
kerakki, ular minimal xarajatlar qilib maksimal samaraga erishish orqali davlat oldidagi ijtimoiy-
iqtisodiy  vazifalarni muvaffaqiyatli bajarilishini ta’minlasin, boshqa tomondan esa, ishlab 
chiqarishning o‘sishiga ijobiy ta’sir qilish, ilmiy-texnika taraqqiyotini tezlashtirish va milliy 
xo‘jalikdagi mutanosibliklarni optimallashtirish orqali Davlat budjetining xarajatlari uning 
daromadlari darajasining ortishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. 
Davlat budjeti xarajatlari hajmining yildan-yilga ortib borishi ularni milliy xo‘jalikning 
samaradorligi nuqtai-nazaridan baholashni juda dolzarb muammoga aylantirib qo‘yadi. Bunda 
milliy xo‘jalikning yakuniy natijasini baholab, faqat unga tegishli bo‘lgan daromadlarning 
qo‘shimcha ravishda o‘sganligiga e’tibor berish bilan cheklannsh maqsadga muvofiq emas. Bu 
yerda, bir vaqtning o‘zida, jamiyatning ijtimoiy taraqqiyot darajasi, ijtimoiy muammolarning qay 
darajada hal etilganligi ham nazardan chetda qolmasligi kerak. Albatta, milliy xo‘jalikning yakuniy 
natijasi budjet xarajatlarining umumiy hajmiga, ularning tarkibiy tuzilishiga, budjet mablag‘laridan 
to‘g‘ri, iqtisod qilib va samarali foydalanishga bevosita bog‘liq. Shuning uchun ham hozirgi 
sharoitda budjet xarajatlarining ilmiy asoslangan holda rejalashtirilishiga, budjet 
assignovaniyalaridan foydalanish ustidan moliyaviy nazoratning butun tizimiga alohida e’tibor 
berish lozim. 
Milliy xo‘jalikni moliyaviy tartibga solishning muhim vositalaridan biri ham Davlat 
budjetining xarajatlaridir. Bu yerda, odatda, moliyaviy tartibga solish deyilganda milliy xo‘jalikdagi 
oqilona mutanosibliklarni ta’minlash maqsadida budjet mablag‘larini tarmoqlar va hududlar 
kesimida taqsimlash va qayta taqsimlashning shakllari va usullari majmui tushuniladi. Milliy 
xo‘jalikni moliyaviy tartibga solishning obyektiv zarurligi katta o‘zgaruvchanlik bilan 
xarakterlanadigan, uning murakkab bo‘lgan organizmi turli qismlarida moliyaviy resurslarni 
jamg‘arish sur’atlarining turlichaligi bilan izohlanadi. Budjet resurslarini sarf qilish orqali davlat pul 
mablag‘larini taqsimlashda vujudga kelgan mutanosibliklarni o‘zgartirishi va buning oqibatida ba’zi 
bir tarmoqlarning (hududlarning) rivojlanishini tezlashtirishi va boshqalarining rivojlanishini 
rag‘batlantirmasdan milliy xo‘jalikning rivojlanishini tartibga solishi mumkin. Budjet 
mablag‘larining katta qismidan muhim ishlab chiqarish-hududiy komplekslarni rivojlantirishga 
sarflash sekin-astalik bilan chuqur sifat o‘zgarishlarining sodir bo‘lishiga - ijtimoiy ishlab chiqarish 
tarkibiy tuzilmasining o‘zgarishiga olib keladi. 
Mamlakat milliy xo‘jaligini moliyaviy jihatdan tartibga solish Davlat budjeti daromadlarini 
rejalashtirish va budjetdan moliyalashtirish jarayonlari davomida amalga oshiriladi. Rejalashtirish 
jarayonining o‘zidayoq Davlat budjeti xarajatlarining umumiy hajmi gorizontaliga (tarmoq, vazirlik 
va maqsadli kesimlarda) va vertikaliga (boshqaruvning turli darajalariga muvofiq ravishda) 
taqsimlanib, iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarning sodir bo‘lishi uchun tegishli sharoit yaratiladi. 
Budjetdan moliyalashtirish jarayonida esa, davlat o‘zining ixtiyoriga  kelib tushayotgan pul  
mablag‘larini rejalashtirilgan  tadbirlar doirasida va undan tashqarida keng manyovr qilish 
imkoniga ega bo‘ladi. Mablag‘larni konkret taqsimlovchilarga budjet kreditlarini ochish, budjet 
assignovaniyalarini berish va ularning samarali foydalanishi ustidan nazoratni amalga oshirib, 
moliya organlari iqtisodiyotning rivojlanishi ustidan kuzatuvni diqqat bidan amalga oshiradilar va 
kerak bo‘lgan hollarda taqsimlanayotgan budjet mablag‘larining mutanosibliklarini o‘zgartiradilar. 

---

 
 
 
94
 
 
Davlat budjetida daromadlarni xarajatlarning konkret turlari va yo‘nalishlari bo‘yicha 
biriktirilishi tamoyili bo‘lmaganligi uchun bu yerda budjet resurslari bilan keng manyovr qilish va 
shunga muvofiq ravishda davlatning ixtiyoriga kelib tushuvchi pul mablag‘lari har qanday zaruriy 
yo‘nalishda foydalanilishi mumkin. 
Davlat budjeti xarajatlarining tarkibi va uning tuzilmasi davlatning tabiatiga, u tomonidan 
bajarilayotgan funksiyalarga, milliy xo‘jalikning ehtiyojlariga bog‘liq hamda budjet mexanizmi 
orqali ishlab chiqarish va iste’molning ba’zi bir omillariga davlatning ta’sirchanligini ta’minlash 
kabilar bilan belgilanadi.