Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги муҳаммад ал-хоразмий номидаги

СИГНАЛЛАРНИ ҚАЙТА ИШЛАШНИНГ АМАЛИЙ АҲАМИЯТИ 
MATHLAB – SIMULINK ДАСТУРИЙ ТАЪМИНОТИНИНГ 
ИМКОНИЯТЛАРИ 
Б.О. Туйчиев (катта ўқитувчи,Муҳаммад ал-Хоразмий номидаги ТАТУ ҚФ) 
Н.Б. Бегмаматов (магистрант, Муҳаммад ал-Хоразмий номидаги ТАТУ ҚФ) 
Радиоалоқа соҳасида сигналларга ишлов бериш, ўзгартириш ва қайта 
ишлаш бўйича олиб борилган тадқиқотларни амалий аҳамияти яъни сигнал 
параметрларини аниқлаш ва оцеллограммаларини олишда MATHLAB – 
Simulink
 
дастурий таъминотининг ўрни катта.
Фрактал тропосфера атмосферасида текис электромагнит тўлқинни 
тарқалиши жараёнининг MathLab муҳитида фазо-вақт сигналининг 
параметрларини синтез қилиш мумкин. 
Вақт ва фазовий корреляция функциялари ўртача оқим тезлиги ва 
далгаланмаларга мураккаб боғлиқлик диэлектрик доимийлиги. Турбу-
лентлик, фазовий корреляция функцияларини топиш мумкин яъни тўғридан-
тўғри имкониятини таҳлил қилиш, узатиш эффекти ва унинг хусусиятларини 
аниқлаш ҳамда таққослаш тахмин қилинган маълумотлар билан экспери-
ментал маълумотларни олиш мукин.
Симулинк - бу мураккаб техник тизимлар учун динамик фанлараро 
моделлаштириш муҳити ва моделга асосланган дизайн учун асосий восита 
ҳисобланади ва унинг асосий интерфейси - график диаграмма воситаси ва 
созлаш учун кутубхоналар тўпламидан иборат. У қолган MathLab муҳити 
билан қаттиқ интеграцияни таклиф қилади ва Mathlab дан фойдаланиши ёки 
ундан скрипт яратиши мумкин. Симулинк кўп доменли симуляция ва 
моделга асосланган дизайни учун автоматик бошқариш ва рақамли 
сигналларни қайта ишлашда кенг қўлланилади. 
Симулинк ўзининг бошқа маҳсулотлари билан биргаликда тизимларни 
реал вақтда амалга ошириш учун автоматик равишда манба кодини яратиши 
мумкин. Коднинг самарадорлиги ва эгилувчанлиги яхшиланиши билан у 
ишлаб чиқариш тизимлари учун янада кенг тарқалади, шунингдек, 
эгилувчанлиги ва тез такрорланиш қобилияти туфайли тизимларни ишлаб 
чиқиш воситаси сифатида, ўрнатилган кодловчи тизимларда фойдаланиш 
учун этарлича самарали код ишлаб чиқаради.
Корреляцион деб аталувчи фрактал ўлчам, эксперемен ўтказувчилар 
томонидан кенг қўлланилади. У бевосита нуқталар кетма-кетлиги учун 
баҳоланувчи корреляцион қуйидаги интеграл орқали аниқланади. 
𝐶(𝑟) = lim
𝑁→∞
1
𝑁
2
∑
𝜃(𝑟⃗ − |𝑥
𝑖
⃗⃗⃗⃗ − 𝑥
𝑗
⃗⃗⃗⃗|)
𝑁
𝑖,𝑗=1
,
(1). 
Бу ерда 
|𝑥
𝑖
⃗⃗⃗⃗ − 𝑥
𝑗
⃗⃗⃗⃗|
−
нуқталар орасидаги масофа. 
𝜃
– бирлик функция 
(Heaviside step function). 
Кўпинча фракталлар учун корреляцион интеграл 
𝑟
дан
𝑟 → 0
бўлишида 
даражали қонуният бўйича
𝐶(𝑟) = 𝑟
𝐷
3
(2) 

---

61 
шунинг учун фрактал корреляцион ўлчамни 
𝐷
3
(ёки 
𝑣 = 𝐷
3
корреляцион 
кўрсатгич) 
ln 𝐶(𝑟) = 𝑓(ln 𝑟)
графикнинг тўғри чизиғини оғмалиги бўйича 
аниқланади.
Ҳозирги вақтда фрактал ўлчамга мутаносиб равишда чиқиш сигналини 
берадиган асбоблар мавжуд эмас. Бироқ, электро-оптик усуллар ушбу 
муаммони ҳал қилиш усулини аниқлашга имкон беради. Амалда, рақамли ва 
физик тажрибаларда, фрактал ўлчамлари 
D
сигналларни дискретизация 
қилиш натижасида аниқланади ва кейинчалик компьютерда маълумотларни 
қайта ишлашга имкон беради. 
MathLab симулинк дастурий таъминотида фрактал методи асосида 
моделлаштирилган электромагнит тўлқин параметрларини киритиш 
натижасида сигнал оцеллограммасини ва параметрларини аниқлаш жараёни 
келтирилган. 
1-расм. Фрактал тропосфера муҳитида электромагнит тўлқинларининг тарқалиш 
жараёнининг MathLab дастурий таминотидаги кўриниши 
Шундай қилиб сигналларни қайта ишлашда фрактал хисоблаш 
усулидан фойдаланиб, фазо-вақт сигналларини тропосфера муҳитида 
тарқалишининг математик аппарати тўғри хисобланганлигини MathLab 
симулинк дастурий таъминоти орқали амалий аҳамияти текширилди ва 
сигнал параметрлари асосида хулосалар ишлаб чиқилди.