438
рида фрактал алгоритмлардан ҳамда визуал тасвирлардан, чизиқли бўлмаган
динамикалар моделларидан ва метафораларидан фойдаланиш мумкин.
Ўзига ўхшаш иерархик шакллар тизими меъморий композицияни қуриш
учун энг муҳим геометрик принциплардан биридир.Табиатдаги фрактал алго-
ритмлар (қурилиш қоидалари) ва инсон ижодиёти Б.Манделброт томонидан
кашф этилган.
Кўпгина табиий тузилмалар ва жараёнлар фракталдир: дарёлар ирмоқ-
лари билан, чақмоқ, момақалдироқ, тоғлар юзаси, булутлар, галактикалар
тарқалиши, қуёш фаоллиги ва бошқалар (Шредер, 2001; Манделброт, 2002;
Кроновер, 2000). Табиий объектларнинг фракталлиги нисбатан содда фрактал
дастурлар асосида виртуал оламнинг мантиқий
компьютер ландшафтларини
қуриш имконияти билан тасдиқланади, бунда ҳақиқатга жуда яқинлашиш
тасодифий сонларни киритиш орқали маълум бир тартибсизлик билан
эришилади. Оддий алгоритм, шакллантиришнинг "генетик коди" ҳар хил
ғалати шаклларнинг генератори сифатида чексиз такрорланиш билан очиб
берилади - бу дегани мураккаб тузилмалар ва жараёнларнинг морфогенези
оддий қоидаларга
асосланиши мумкин, бу эса сўнгги пайтларда бундай
таъриф ва моделлаштириш учун мавжуд бўлмаган тузилмалар ва жараён-
ларни қисқача тавсифлаш ва симуляция қилиш имконини беради. Фрактал-
лик компьютер алгоритмлари ёрдамида аниқланади ва моделлаштирилади;
чизиқли бўлмаган фракталларни визуализация қилиш компьютерларнинг
ҳисоблаш ва график имкониятлари туфайли мумкин бўлади (1-расм).
Расм.1. Манделброт тўплами
Табиий ва меъморий шаклланишнинг
параллеллигининг мазмунли
мисолларидан бири геодезия гумбазлари тузилмаларини фуллерен молекула-
лари, кўп ҳужайрали ҳайвонлар ҳужайраларининг макромолекуляр комплекс-
лари ва радиоларианларнинг скелет тузилмалари билан таққослашдир.
Фуллеренлар (углероднинг янги шакли, Р.Б.Фуллер (1895-1983) номи билан
аталган - меъмор ва файласуф) - бу углерод атомлари жойлашган шар ёки
узунчоқ сфероид шаклида ёпиқ сирт ҳосил қилувчи молекулалар. Фуллерит-
нинг зичлиги графит ва бундан ташқари олмос зичлигидан анча паст ва бу
тушунарли - фуллерен молекуласи ичи бўш. Геодезия гумбазлари ўхшаш
хусусиятларга эга - мустаҳкам ва енгиллик билан бирлаштирилган. Геодезия
гумбазларига хос учбурчакларнинг такрорий бўлинмалари -фрактал алгоритм
Бундай учбурчак бўлинмаси бўлган иншоотлар нафақат меъморчиликда
истиқболли, балки табиий шаклларга жуда ўхшаш бўлиб чиқади.
Фрактал
439
тармоқланган тузилмаларнинг тирик табиатдаги биологик вазифаси фазалар-
ни ажратиш майдонини кўпайтириш, маконни максимал даражада тўлдириш-
дир. Бу тирик организмларни атроф-муҳит билан алмашиниш майдонини
максимал даражага кўтариш ва умумий ҳажмини минималлаштириш билан
бирга метаболизмнинг мос келадиган интенсивлигини таъминлайди. Ушбу
нисбат Р.Б. Фуллер томонидан тузилган минимакс принципига ўхшайди.
Геодезия гумбазлари учун тўлиқроқ (ушбу принцип гумбазнинг сирт
майдони ва ҳажмининг материалларнинг нархи ва структуранинг
мустаҳкамлик хусусиятлари билан нисбатларини ҳисобга олади (2-расм).
Расм.2. Геодезия гумбазининг мисоли
Ландшафтдаги шаҳар бу
мураккаб, иерархик фрактал тизим бўлиб, у
кўплаб кўламларни, мултифрактал нақшларни ўз ичига олади. Хаотик
фрактал кластерларнинг ўсиш модели меъморчиликни шакллантириш ва
шаҳарсозликнинг баъзи умумий нақшларини тушунишга имкон беради.
Шаҳарларнинг ўсиши компьютер дастурлари томонидан муваффақиятли
моделлаштирилган (3-расм).
Расм. 3. Фрактал кластер ўсишининг компьютер модели
Компьютер технологиялари имкониятларидан фойдаланиш мураккаб
меъморчилик ва ландшафт муҳитини ўрганиш учун замонавий ва етарли
восита, айниқса, у қўпол ер билан бирлаштирилган бўлса.
Архитектура-
геоинформацион компьютер моделларининг геометрик ишончлилиги мурак-
каб ландшафт-меъморий объектни сифатли ўрганиш ва тўлиқ идрок этиш ва
компьютер графикаси ёрдамида олинган тасвирлар асосида унинг ҳажм-
фазовий таркибини таҳлил қилиш имконини беради. Архитектура шакли ва
мураккаб қўпол релефга киритилган "бинолар-ландшафтлар" инъикосининг
ўзига хос хусусияти архив маълумотлари, хариталар ва дала тадқиқотлари
асосида объектни тўлиқ тасвирлашнинг мумкин эмаслигидир. Бошқа
ёндашувларга эҳтиёж туғилади, бу мезо ва макро даражада мураккаб релефга
туширилган йирик меъморчилик-ландшафт комплексларини ўрганиш учун
айниқса муҳимдир.
