Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги муҳаммад ал-хоразмий номидаги

 
IQTISODIYOTNI RAQAMLASHTIRISH VA UNING XAVFLARI 
B.B. Isamuxamedov (katta o’qituvchi, TDIU) 
Z.S. Egamberdieva (talaba, TDIU) 
Bugungi kunda internet jamiyatning zamonaviy tashkilotlari va odamlari 
o'rtasidagi aloqaning eng yangi va eng qulay shakli hisoblanadi. Misol uchun 
kundalik hayotimizdagi oddiy savdo-sotiq ham bunga bog'liqdir. Insonlar 
internetdan ijtimoiy aloqalar uchun, ma'lumot olish va ma’lumot almashish uchun 
foydalanishadi. Ba'zilar uchun Internet - bu xarid qilish, ma'lumot almashish, va 
ko'ngil ochish hisoblansa, boshqalar uchun, masalan, yirik tashkilotlar, internet 
milliy va global miqyosda samaradorlikka erisish, muloqot o’rnatish uchun aloqa 
xarajatlarini kamaytirish orqali ishlashni samarali tashkil etish imkonini beradi. Bu 
hukumatga, aholiga qulay xizmat ko'rsatish uchun qulayliklar yaratadi. Internet 
samaraligi bilan ham bizga qulaylik yaratadi, chunki u katta miqdordagi ma’lumot 
bazasini soniyalar ichida bizga taqdim eta oladi. Ammo, internetdagi 
ma'lumotlarning xavfsizligini ta'minlash hech qachon bugungiday qiyin va dolzarb 
bo'lmagan.
XXI asr nomli texnologik bilimga asoslangan, texnologik yangiliklar bilan 
portlash qilgan va kundan-kunga haqiqatan ham kichrayib borayotgan dunyoda 
aloqa yanada ochiq bo'lib bormoqda. Odatda, xavfsizlik deganda hukumat yoki 
siyosatchilarning vazifasi tushuniladi va bunga misol o’laroq, ko'pgina odamlar 
ularning xavfsizliklari- ular to’lagan soliqlardan olinadigan pul orqali ta’minlanadi, 
deb o’ylashadi. Garchi ushbu taxmin haqiqatga yaqin bo'lsa-da, XXI asr va undan 
keyingi davrdagi zamonaviy texnologiyalar tendensiyasi shuni ko'rsatadiki, 
bugungi kundagi ma'lumotlar xavfsizligini ta'minlash bo'yicha an'anaviy qarashlar 
qayta ko'rib chiqishga muhtoj. Buning sabablaridan biri kiberxavfsizlikdir. U 
ko'pchilikning fikri oldida va markazida turgan atama bo'lib, kichkina zararli 
hujumlardan katta- katta zararlar yig'ilib boraveradi
“Kiber xavfsizlik doimo o'zgarib turadi va aksariyat odamlar o'ylagandan 
ko'ra dahshatli, - deydi Allteck Service kompaniyasining IT bo'yicha professional 
va marketing bo'yicha menejeri Taher Xamid, - agar biror hakker sizning 
tarmog'ingizga kirsa, ular nafaqat sizning barcha ma'lumotlaringizni bloklashlari, 
balki sizning shaxsiy mijozlaringizning shaxsiy ma'lumotlarini o'g'irlashlari 
mumkin.” Kiberxavfsizlik - bu 2021 yilda eng ko'p tarqaladigan va daromadli 
kasblardan biridir. Sanoat mutaxassislari 2021 yilda va undan keyingi yillarda 
kiberxavfsizlik bo'yicha mutaxassislar uchun ishsizlik darajasi nol foizga teng 
bo'lishini taxmin qilishdi. Kiberxavfsizlik bo'yicha yangi va rivojlanib 
borayotgan ko'plab tahdidlar axborot xavfsizligi sohasini yuqori darajadagi 
ogohlantirish holatiga keltirib qo’ydi. Virus dasturlar, sun'iy intellekt, kripto 

---

333 
valyuta va boshqalarni o'z ichiga olgan, yanada murakkab kiberhujumlar 
korporatsiyalar, hukumatlar va shaxslarning ma'lumotlarini hamda aktivlarini 
doimiy xavf ostida qoldirdi. Sanoat kiberxavfsizlik bo'yicha mutaxassislarning 
keskin tanqisligidan aziyat chekishda davom etmoqda, chunki kiberjinoyatchilik 
epidemiyasi demokratiya, kapitalizm va shaxsiy xavfsizlik kabilarga bo'lgan 
jamoatchilik ishonchini yo’qolish xavfini tug'diradi. O'zini “Kiber, axborot 
xavfsizligi va xatarlarni boshqarish bo'yicha dunyodagi yetakchi tashkilot” deb 
ta'riflaydigan Axborot Xavfsizlik Forumi (Information Security Forum) har yili 
kiberxavfsizlik dunyosida quyidagi potensiallarning yuqrilashib borishi to'g'risida 
ogohlantiradi: 
1 – Sifatsiz ulanishga haddan tashqari ishonish: 

internetdagi oldindan rejalashtirilgan uzilishlar savdo - sotiqni sindiradi; 

internet ma’lumotlari qasddan o’g’irlanadi; 

imtiyozli insayderlar o'zlarining o’rinlaridan voz kechishga majbur bo'ladi. 
2 – Ma'lumotlarning yaxlitligiga bo'lgan ishonch yo'qolganligi: 

avtomatlashtirilgan noto'g'ri ma'lumotlar tezkor ishonchga ega bo'ladi; 

soxtalashtirilgan ma'lumotlar ishlash sifatiga putur yetkazadi; 

bekor qilingan blokcheynlar ishonchni buzadi. 
3 - Boshqaruv qoidalari va texnologiyasi buzilganligi: 

nazorat qilish to'g'risidagi qonunlar korporativ sirlarni oshkor qiladi; 

maxfiylik qoidalar insayderlarning tahdidlarini kuzatishga xalaqit beradi; 

sun'iy intellektni qo'llashga shoshilish kutilmagan natijalarga olib keladi.
Quyida 2021-yil uchun kiberxavfsizlik tahdidlari va tendensiyalariga misollar 
keltirib o’taman: 
Davlat tomonidan homiylik qilingan hujumlar -
 
Shaxsiy va korporativ 
ma'lumotlarni o'g'irlash orqali foyda ko'rmoqchi bo'lgan xakerlardan tashqari, 
butun davlatlar endi o'zlarining kiber qobiliyatlaridan foydalanib, boshqa 
hukumatlar ichiga kirib borish va muhim infratuzilma hujumlarini amalga 
oshirmoqdalar. Kiberjinoyatchilik bugungi kunda nafaqat xususiy sektor va 
shaxslar uchun, balki hukumat va butun xalq uchun ham katta tahdiddir. Davlat 
tomonidan homiylik qilingan hujumlarning ko'payishi katta ehtimol ostida turibdi. 
Bunday hujumlarning aksariyati hukumat tomonidan boshqariladigan tizimlar 
va infratuzilmani nishonga oladi, ammo xususiy sektor tashkilotlari ham xavfdan 
yiroq bo’lmaydi. 
Kiber-jismoniy hujumlar
-
muhim infratuzilmani modernizatsiya qilish va 
kompyuterlashtirishga imkon bergan texnologiya ham xavf tug'diradi. Elektr 
tarmoqlari, transport tizimlari, suv tozalash inshootlari va boshqalarni qamrab 
oluvchi xakerlik xavfining davom etishi kelajakdagi katta zaiflikni anglatadi.
Uchinchi tomonlar