Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги муҳаммад ал-хоразмий номидаги

XALQARO MIQYOSDA ELEKTRON TIJORATNING 
RIVOJLANISH OMILLARI 
F. Nabiyeva (magistrant, Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TАТУ) 
T. Sultonov (magistrant, Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TАТУ) 
Bugungi kunda elektron tijorat qo’laaniladigan sohalar hajm jihatidan ham, 
sifat jihatidan ham oshib bormoqda, ayniqsa covid-19 pandemiyasi bu jarayonni 
oxirgi paytda ancha jadallashuviga olib keldi. Kompaniyaning dinamik rivojlanishi 
jarayonida elektron tijorat tizimlarini iqtisodiy-matematik modellashtirishga 
zamonaviy yondashuvlardan foydalanmasdan to'liq asosli va moslashtirilgan deb 
hisoblash mumkin. 
Bu, o'z navbatida, elektron tijorat tizimlari uchun mexanizmlar va vositalarni 
nazariy qayta ishlash va amaliy sintezning samarali vositasidir. E'tibor berishimiz 
kerakki, elektron tijoratni boshqarish muammolari, turli xil iqtisodiy va matematik 
modellar va boshqaruv qarorlarini topish usullariga bag'ishlangan ilmiy tadqiqotlar 
mavjud. Shu bilan birga, noaniqlik sharoitida elektron savdo tizimlarini adaptiv 
boshqarishni iqtisodiy va matematik modellashtirish muammosi, omil ta'sirini 
hisobga olgan holda hal qilinmagan mavzusi hisoblanadi. 
Elektron tijoratning jadal rivojlanishi bir qator korxona va firmalarga elektron 
tijorat strategiyasini ishlab chiqishga muammo tug'diradi. Bu, ayniqsa, yangi 
axborot texnologiyalari va dasturiy ta'minotning uzluksiz ko'rinishini hisobga 
olgan holda juda qiyin. Biroq, kompaniyalar o'zlarining elektron tijorat 
strategiyalarini targ'ib qilmoqdalar, qisman elektron tijorat strategiyalariga ega 
bo'lmasalar, xaridorlarni raqobatchilari hisobiga yo'qotib qo'yishdan qo'rqishadi 
31
. 
Ushbu sayyorada paydo bo'lganidan beri elektron tijorat olimlar va 
tadqiqotchilarning katta e'tiborini tortdi. Olimlar, tadqiqotchilar va boshqa 
mualliflarning elektron tijoratini aniqlashda cheklovlar yo'q edi. Shuning uchun 
ushbu kontseptsiyaning mavjud ta'riflari haqida qisqacha ma'lumot berish kerak. 
Rojer Klarkning fikriga ko'ra, elektron tijorat deb telekommunikatsiya va 
telekommunikatsiya vositalari orqali tovar va xizmatlar savdosi tushuniladi32. 
Jerri Ellison shuningdek elektron 
tijoratni axborot-kommunikatsiya 
texnologiyalaridan foydalangan holda qiymatlar almashinuvi bo'yicha elektron 
shartnoma sifatida belgilaydi
33
. 
Elektron tijorat, shuningdek, onlayn rejimida ish olib borish, oflayn rejimda 
yetkazib beriladigan tovarlar va xizmatlarni sotish, shuningdek "raqamlashtirilishi" 
va dasturiy ta'minot kabi onlayn etkazib berilishi mumkin bo'lgan mahsulotlarni 
sotish deb ta'riflanadi
34
. 
Anil Xural elektron tijoratni mahsulotning spetsifikatsiyalari va chizmalarini 
yuborish va qabul qilish uchun kompyuter, Internet va umumiy dasturlardan 
31
Jason, H., Frank, D., Jay, A.: Adoption of E-commerce strategies for Agribusiness Firms. In: Selected paper at 
the American Agriculture Economics Association Annual Meeting. Tampa (2000).
32
Clarke, 
R.:ElectronicCommerceDefinition.
33
Allison,J.:E-commerce: Exactly what is it. (2015). Accessed 13 Mar 2019 
34
Coppel, J.: E-Commerce: Impact and policy challenges. OECD Ec. Dep. Work. P. 252, 45– 60 (2000).

---

519 
foydalanish; ilovalar, buyurtmalar va hisob-fakturalarni sotib olish; va 
xaridorlarga, etkazib beruvchilarga, xodimlarga yoki jamoatchilikka yetkazilishi 
kerak bo'lgan har qanday boshqa turdagi ma'lumotlar sifatida ta`riflaydi
35
. 
Barcha o'rganilgan ta'riflar va mavjud tushunchalarni umumlashtirib, elektron 
tijoratni quyidagicha ta'riflashimiz mumkin: 

tor ma'noda elektron tijorat - bu Internet va xususiy aloqa tarmoqlari orqali 
amalga oshiriladigan moliyaviy operatsiyalar bo'lib, ular davomida tovar va 
xizmatlarni sotib olish va sotish, shuningdek pul o'tkazmalari amalga oshiriladi. 
Elektron tijorat operatsiyalari va kerakli summani bir hisobdan ikkinchisiga 
o'tkazgandan so'ng kredit karta orqali sotib olish istagi va imkoniyatini oddiy 
tasdiqlash bo'lishi mumkin; 

keng ma'noda elektron tijorat - bu sub'ektlarning o'zaro aloqasi Internet 
texnologiyalaridan foydalanish orqali yuzaga keladigan har qanday ishbilarmonlik 
munosabatlaridir
36
. 
Elektron tijorat iqtisodiyotning alohida sohasiga aylangan bo'lsa ham, ushbu 
kontseptsiyani qonunchilik bilan tartibga solishga katta e'tibor qaratilmoqda. 
Shunday qilib, 1997 yilda BMT Bosh Assambleyasining qaroriga muvofiq 
"Elektron tijorat to'g'risida" gi Qonun qabul qilindi. Ushbu qonunchilik tavsiya 
hisoblanadi va, avvalo, davlatlar tomonidan milliy qonunchilikni rivojlantirish 
uchun asos sifatida foydalanilishi lozim. Shunday qilib, elektron tijorat munosa-
batlarini huquqiy tartibga solish boshlangan eng ilg'or mamlakatlardan biri bu 
Qo'shma Shtatlardir. "Global elektron tijorat asoslari" davlatidagi amaldagi 
qonunchilik elektron tijorat sohasidagi munosabatlarning quyidagi jihatlarini 
tartibga soladi: 
1) bozor qonunlari va aloqalarni amalga oshirish mexanizmlari va turli xil 
sub'ektlar o'rtasida tovar va xizmatlarni qayta taqsimlash asosida global Internet 
tarmog'ini o'zgartirish;
2) to'lovlarni to'liq "raqamlashtirish" uchun elektron to'lov tizimlarini 
rivojlantirish va ulardan foydalanishni rag'batlantirish;
3) elektron tijorat uchun veb-xizmatlarning rivojlanishiga ko'maklashish;
4) iqtisodiyotning elektron segmentiga minimal davlat aralashuvini o'rnatish 
(elektron tijoratning o'zini o'zi boshqarish printsipi) 
5) Internetdagi elektron tijoratning tarifsiz cheklovlariga duch kelish
37
. 
Keyinchalik, aloqa va axborot texnologiyalari sohasida etakchi mavqega ega 
bo'lgan boshqa mamlakatlar (Kanada, Yaponiya, Singapur, Avstraliya) qo'llab-
quvvatlandi va ushbu qonunlarning barchasini AQSh qonunchiligiga muvofiq o'z 
qonunchiligida ishlab chiqdi. Shuni ta'kidlash kerakki, elektron tijorat nazariyasida 
ushbu sohani iqtisodiy aloqalar tomonlari va ularning o'zaro ta'sirlari asosida 
tanlangan modellar bilan ajratish mumkin. Ular orasida eng keng tarqalgan: 
35
Anil, K.: Introduction to e-commerce. http://www.ddegjust.ac.in/studymaterial/mcom/mc- 201.pdf (2019). 
Accessed 2 Mar 2019. 
36
Babenko, V., Syniavska, O.: Analysis of the current state of development of electronic commerce market in 
Ukraine. Tech. Aud. and Prod. Res. 5, 40–45 (2018). doi:10.15587/2312-8372.2018.146341 
37
Sydorova, O.V.: Regulation of e-economic activity in foreign countries. Prob. of the Mod. Ec. 2, 97–100 (2011) 
Melnichuk, O.S.: Global tendencies of development of e-commerce. Sc. Works of NDFI. 1(66), 58–69 (2014)

---

520 
 biznesdan biznesga (B2B) - ba'zi bir kompaniyalarning boshqa ishlab 
chiqarish kompaniyalariga hamrohlik xizmatlarini, shuningdek boshqa tovarlarni 
ishlab chiqarish uchun mo'ljallangan tovarlar va xizmatlarni taqdim etish bo'yicha 
har qanday faoliyati. Ushbu faoliyat sohasi xizmatlarni ko'rsatishdan yoki 
tovarlarni sotishdan foyda olishga yo'naltirilgan bo'lib, bu yerda "ob'ektlar" 
xizmatlar yoki tovarlar, "sub'ektlar" esa bozor sohasida o'zaro aloqada bo'lgan 
tashkilotlardir. Bu yerda tashkilotlar va (yoki) yakka tartibdagi tadbirkorlar 
xizmatlar yoki tovarlarning "sotuvchisi" va "xaridorlari" rolini bajaradilar
38
; 
 biznesdan iste'molchiga (B2C) - "oxirgi" iste'molchi deb ataladigan xususiy 
shaxslar o'rtasidagi tijorat munosabatlarining atamasi. Shuningdek, bu elektron 
tijoratning shakli bo'lib, uning maqsadi iste'molchi (oxirgi foydalanuvchi, jismoniy 
shaxs) uchun to'g'ridan-to'g'ri sotishdir
39
;
 iste'molchidan iste'molchiga (C2C) - xaridor va sotuvchi so'zning qonuniy 
ma'nosida tadbirkorlar bo'lmagan oxirgi iste'molchining oxirgi iste'molchisi bilan 
elektron tijorat. Odatda, bunday tijorat munosabatlarida uchinchi tomon ishtirok 
etadi - savdo maydonchasini tashkil qiluvchi vositachi, masalan, onlayn-kim oshdi 
savdosi, veb-sayt - sotib olish / sotish to'g'risidagi e'lonlar va boshqalar. 
Shuningdek, vositachi kafil va / yoki ijrochi bo'lishi mumkin. Vositachi tovarlarni 
qabul qilishning kafili emas, lekin ba'zi hollarda bahsli vaziyatlarning hal 
qilinishiga ta'sir qilishi mumkin. Shuningdek, vositachi tovarlarni reklama qilishda 
qatnashmaydi, sotuvchi buni mustaqil ravishda amalga oshiradi ; 
 biznes-hukumat (B2G) - biznes va hukumat o'rtasidagi munosabatlar. 
Yaqinda Ukrainada (globallashuv jarayonlari doirasidagi xalqaro tajribaga 
asoslanib) ommalashgan elektron xaridlar tizimi sifatida B2G tizimlarining 
namunasi xizmat qilishi mumkin
 iste'molchidan hukumatga (C2G) - mamlakat hukumati va oxirgi iste'molchi 
o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri o'zaro ta'sirni tashkil qilish uchun foydalaniladigan 
yo'nalish. Masalan, AQShda deyarli barcha soliq to'lovchilar soliq idoralari saytlari 
orqali daromad deklaratsiyasini topshirishgan
40
;
 mobil tijorat (m-tijorat) - jarayon kompyuterlar yoki smartfonlar yordamida 
masofadan (Internet, GPRS va boshqalar) ulanish orqali amalga oshiriladi. Mobil 
tijorat, qoida tariqasida, uzoqdan foydalanuvchilar bilan o'zaro ta'sirlashish 
jarayonlarini avtomatlashtirish uchun dasturiy ta'minot va texnik yechimdir 
41
. 
Xulosa qilib aytganda, elektron tijorat texnologiyasi kompaniyalarga turlicha 
yordam berdi. Bu nafaqat korxonalar va firmalarga o'z mahsulotlari va xizmatlarini 
dunyo bo'ylab va osonlikcha sotishda, balki xaridorlarga har qanday qulay vaqtda 
va hamma joyda xaridlarni amalga oshirishda yordam berdi. O'zining 
38
Sheremet, A.D.: Forms of e-commerce and its composition in the digital economy. Bul. of Dnip. Nat. Un. of Rail. 
Tr. N. after. Ac. V. Lazaryan. 41, 311–315 (2012) 
39
Tsarev, V.V., Kantarovich, A.A.: Economics, organization and planning of commercial activities of Internet 
companies (2001) 
40
Tsarev, V.V., Kantarovich, A.A.: Economics, organization and planning of commercial activities of 
Internet companies (2001) 
41
Nanehkaran, Y.: An Introduction To Electronic Commerce. Int. J. of Sc. & Tech. Res. 2(4), 190–193 
2013). 

---

521 
mavjudligidan boshlab, hozirgi kungacha mutaxassislar va korxonalar tomonidan 
elektron tijoratning hozirgi holatiga javob beradigan ilg'or texnologiyalarni 
izlashda cheklovlar mavjud emas edi. Bu shuni anglatadiki, bugungi kunda ko'rib 
turgan elektron tijorat yaqin besh yil ichida bir xil bo'lmaydi. Elektron tijorat 
rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda ham biznesda tobora kuchayib 
borishi sababli ulkan o'sish va texnologiyalarni rivojlantirishga erishadi.