Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги муҳаммад ал-хоразмий номидаги

ЗАМОНАВИЙ АХБОРОТ ТИЗИМЛАРИ УЧУН КОНЦЕПТУАЛ МОДЕЛ 
ШАКЛЛАНТИРИШ ВА ҚУРИШ 
 
Рахимов Акмал Алишерович 
(ТАТУ, информатика асослари кафедраси ассистенти ) 
 
Компьютерда 
замонавий 
ахборот 
тизимлари 
учун 
математик 
модел 
шакллантиришнинг дастлабки босқичида 
S
тизимнинг 
K
M  концептуал модели қурилади, 
ҳамда, модел шакллантирилади ва шаклланган модел асосида унинг схемаси яратилади, 
яъни, бу босқичнинг асосий вазифаси объектнинг маъноли тавсифидан унинг математик 
моделига, шакллантириш жараёнига ўтиришдир.
Ҳозирги вақтда компьютерда тизимларни моделлаш–йирик тизимлар тавсифларини 
баҳолашнинг энг универсал ва самарали усулидир.Модел монанд бўлиши шарт, акс ҳолда 
моделлашнинг ижобий натижаларини олиб бўлмайди, яъни тизимнинг ишлаш жараёнини 
мос бўлмаган моделда тадқиқ қилиш умуман маънони йўқотади.
Концептуал моделни шакллантириш имкониятини яратиш учун айрим гепотетик 
S
тизимнинг ишлаш жараёнини кўриб чиқамиз. Бу тизимни 
S
)
(
),...
(
),
(
2
1
t
y
t
y
t
y
h
билан, 
nH
h
h
h
,...
,
2
1
параметрлари билан 
nH
x
x
x
,...
,
2
1
кириш таъсирлари ва 
nV
v
v
v
,...
,
2
1
ташқи муҳит 
таъсири мавжудлигида m  қуйи тизимларга ажратиш мумкин. Унда жараённинг математик 
модели бўлиб қуйидаги боғланиш тизими хизмат қилиши мумкин: 
).
;
,...,
,
;
,...,
,
;
,...,
,
(
)
(
.......
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
);
;
,...,
,
;
,...,
,
;
,...,
,
(
)
(
);
;
,...,
,
;
,...,
,
;
,...,
,
(
)
(
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
2
2
1
2
1
2
1
1
1
t
h
h
h
v
v
v
x
x
x
f
t
y
t
h
h
h
v
v
v
x
x
x
f
t
y
t
h
h
h
v
v
v
x
x
x
f
t
y
nH
nV
nX
m
nY
nH
nV
nX
nH
nV
nX



Агарда 
m
f
f
f
,...
,
2
1
функциялар маълум бўлганда, унда боғланишлар,
S
тизимни 
ишлаш жараёнининг идеал математик модели бўлиб чиқарди. Лекин амалда йирик 
тизимлар учун оддий кўринишдаги моделни олиш кўпинча мумкин эмас. Шунинг учун 
одатда 
S
тизимнинг ишлаш жараёни қатор элементар қуйи жараёнларга ажратилади. 
Бунда қуйи жараёнларга ажратишларни шундай ўтказиш керакки, шаклланишда 

---

243 
мураккабликлар ҳосил бўлмасин ва айрим қуйи жараёнлар моделларини қуриш оддий 
бўлсин. Бу босқичда қуйи жараёнларнинг шаклланиш моҳияти наъмунавий математик 
схемаларни танлашдан иборат бўлади. 
Ҳар қандай 
S
тизимнинг ишлаш жараёнини шаклланишидан олдин уни 
таркибловчи ҳодисаларни таҳлил қилиш керак. Натижада ўзида таҳлил қилинаётган 
жараён учун характерли қонуниятларни биринчи ҳаракатда аниқ ифода этишни намоён 
этувчи ва амалий масалани қўйишдан иборат бўлган жараённинг мазмунли тавсифи пайдо 
бўлади. Бу тавсиф кейинги шаклланиш босқичларига бошланғич манба бўлиб 
ҳисобланади. Тизимнинг ишлаш жараёнини шаклланган схемасига ва бу жараённинг 
математик моделини қуришга, компьютерда тизимнинг ишлаш жараёнини моделлаш учун 
жараённинг математик моделини мувофиқ моделловчи алгоритм ва компьютерли дастурга 
ўзгартириш керак. 
Қуйида
K
M
тизимни ва уни формаллашни концептуал моделини қуришнинг асосий 
қуйи босқичларини кўриб чиқамиз: