Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги муҳаммад ал-хоразмий номидаги тошкент ахборот технологиялари университети

3. Ўзбекистонда давлат ва диний ташкилотлар ўртасидаги муносабатлар.
Инсон ва фуқароларнинг виждон эркинлиги ҳуқуқини амалга оширишларида диний ташкилотларнинг муҳим ўрни бор. Давлат билан дин ўртасидаги муносабатларда субъект сифатида бир томондан эътиқод қилувчилар, яъни фуқаролар, иккинчи томондан давлат ва учинчи томондан диний ташкилотлар қатнашади.
Ўзбекистон дунёвий характердаги давлат ва диний ташкилотлар давлатдан ажратилган бўлишига қарамай, уларни жамиятдан айри ҳолда тасаввур этиб бўлмайди. Дин билан боғлиқ ҳуқуқий муносабатларда иштирок этувчи фуқаролар ва давлатнинг ўрни ва аҳамияти бирмунча ойдин бўлса-да, диний ташкилотлар ҳақида, уларнинг мақоми ва вазифалари, фаолияти ҳақида маълумотга эга бўлиш виждон эркинлиги соҳасидаги билим ва кўникмаларнинг янада ортишига хизмат қилади.
Ўзбекистон Республикасининг «Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида»ги Қонунининг 8-моддаси диний ташкилотларга бағишланган бўлиб, унда айтилишича, «Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг динга эътиқод қилиш, ибодат, расм-русумлар ва маросимларни биргаликда адо этиш мақсадида тузилган кўнгилли бирлашмалари (диний жамиятлар, диний ўқув юртлари, масжидлар, черковлар, синагогалар, монастирлар ва бошқалар) диний ташкилотлар деб эътироф этилади».
Диний ташкилотга берилган бу каби таъриф бошқа давлатлар қонунчилигида ҳам учрайди. Жумладан, Арманистон Республикасининг «Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида»ги қонунида «Диний ташкилот – бу фуқароларнинг динга эътиқод қилиш, ибодат, расм-русумлар ва маросимларни биргаликда адо этиш мақсадида тузилган кўнгилли бирлашмалари (черковлар, диний жамиятлар, епархиялар, монастирлар, диний конгрегациялар, диний ўқув юртлари, нашриётлар) дир» дея таъриф берилган.
Россия Федерациясининг «Виждон эркинлиги ва диний бирлашмалар тўғрисида»ги федерал Қонунининг 8-моддаси 1-бандида: «Россия Федерацияси фуқаролари, Россия Федерацияси ҳудудида доимий ва қонуний асосларда истиқомат қиладиган бошқа шахсларнинг динга биргаликда эътиқод қилиш ва тарқатиш мақсадларида тузилган ва юридик шахс сифатида қонун билан белгиланган тартибда рўйхатдан ўтган кўнгилли бирлашмалари», диний ташкилот деб эътироф этилади.
Демак, диний ташкилот тушунчасига берилган таърифлар ўртасида муштарак жиҳатлар мавжуд. Умуман олиб қараганда диний ташкилот инсон ва фуқароларнинг виждон эркинлиги ҳуқуқини амалга оширишларига кўмаклашувчи нотижорат кўнгилли ташкилот ҳисобланади.
Мамлакатимизда фаолият юритадиган барча диний ташкилотлар Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига, Ўзбекистон Республикасининг «Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида»ги янги таҳрирдаги қонунига ва амалдаги бошқа қонунчилик ҳужжатларига асосан ташкил этилади ва фаолият кўрсатади.
Ўзбекистон Республикаси «Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида»ги янги таҳрирдаги қонунига асосан диний ташкилотлар фаолияти фуқароларнинг динга эътиқод қилиш, ибодат қилиш, диний расм-русумлар ва маросимларни биргаликда адо этишларига кўмаклашишни мақсад қилади.
Қонунчиликда диний ташкилотларнинг бир неча турлари эътироф этилади. Унга кўра, диний жамиятлар, диний ўқув юртлари, масжидлар, черковлар, синагогалар, монастирлар ва бошқа ташкилотларга диний ташкилот мақоми берилади.
Диний ташкилот ҳуқуқий жиҳатдан эътироф этилиши учун, аввало, у қонуний асосларга эга бўлиши лозим. Республикамизда тузиладиган диний ташкилотлар устав(низом)и Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ёки унинг жойлардаги органларида рўйхатдан ўтказилгандан сўнг, юридик шахс мақомига эга бўлиб, қонунчиликда белгиланган тартибда ўз фаолиятини олиб бориши мумкин.
Республикамизнинг «Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисдаги» Қонуни ва «Ўзбекистон Республикасида диний ташкилотларни давлат рўйхатидан ўтказиш тартиби тўғрисида» Вазирлар Маҳкамаси қарори асосида диний ташкилот тузиш учун тўртта муҳим шартга амал қилиш керак. Унга кўра диний ташкилот тузиш учун ташаббускорлар:

• 
  18 ёшга тўлган бўлишлари лозим. Бу ҳолат деярли барча давлатларнинг қонунчилигида мустаҳкамланган қоида бўлиб, шахс 18 ёшга тўлгач ўз хатти-ҳаракатининг мазмун-моҳиятини тўлиқ англаб етади ва судда даъвогар ва жавобгар бўлиш ҳуқуқига эга бўлади.
  
• 
  Ўзбекистонда муқим яшаётган бўлишлари лозим. Диний ташкилотда ўтказиладиган ибодат ва расм-русмлар асосан шу ҳудудда муқим яшовчи инсонларга мўлжалланади. Бундан ташқари хорижда яшовчи инсоннинг бошқа мамлакатда ташкил этиладиган диний ташкилотни тузишдан кўзланган мақсади ҳар доим ҳам эзгу бўлавермайди. Бунга яқин ўтмишимизда айрим диний экстремистик оқимлар томонидан содир этилган жиноий хатти-ҳаракатлар мисолида ҳам кўриш мумкин.
  
• 
  Ўзбекистон фуқаролигига эга бўлишлари керак.
  

Бу эса, мамлакатимиздаги диний ташкилотлар шахснинг миллати, динидан қатъи назар фақат Ўзбекистон халқи томонидан тузилиши мумкин эканини англатади. Лекин диний ташкилотга аъзо бўлишда шахснинг бирор давлатнинг фуқароси бўлиш-бўлмаслигининг унчалик аҳамияти йўқ. Чунки, диний ташкилотга аъзо бўлиш виждон эркинлигининг таркибий қисми бўлиб, ҳар бир шахс бу ҳуқуқдан фойдаланишга ҳақлидир.

• 
  Сон жиҳатдан 100 нафардан кам бўлмасликлари шарт қилинади.
  

Республикамизнинг дастлабки таҳрирдаги «Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисдаги» Қонунининг 13-моддасида диний ташкилот камида ўн кишидан иборат ўн саккиз ёшга тўлган фуқаролар ташаббуси билан тузилиши қайд этилган эди. Диний ташкилотлар жамоат бирлашмаларидан айрим жиҳатларда фарқ қилади ва масъулияти ҳам каттароқ. Шу билан бирга қонунчиликда белгиланган қоидалар жамият ривожи ва замон талаби билан ўзгариши муқаррар.
Дунё давлатларининг виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисидаги қонунчилигига эътибор қаратилса, диний ташкилот тузиш учун зарур бўлган ташаббускорларга қўйилган минимал миқдор турлича эканини кўриш мумкин. Жумладан, Россия Федерацияси ва Қозоғистонда 10 нафар, Польша, Литвада 15, Латвияда 25, Венгрияда 100, Арманистон ва Қирғизистонда 200, Чехияда 300, Туркманистонда 500 нафардан иборат фуқаролар ташаббуси билангина диний ташкилот тузилади. Бу эса, диний ташкилот тузиш борасидаги қоидалар ҳар бир давлатнинг ўз шарт-шароитидан келиб чиққан ҳолда белгиланишини кўрсатади.
Диний ташкилот тузилиб, устав (низом)и қабул қилингач, у бир ойлик муддатда Адлия вазирлиги ёки унинг ҳудудий бошқармаларида рўйхатдан ўтказилиши лозим. «Ўзбекистон Республикасида диний ташкилотларни давлат рўйхатидан ўтказиш тартиби тўғрисида»ги Қарор асосида диний ташкилотлар рўйхатдан ўтиш учун тегишли ҳужжатларни адлия органларига тақдим этадилар. Тақдим этилиши лозим бўлган ҳужжатлар тузилган диний ташкилотнинг қонунийлигини ўрганишга хизмат қилади. Бу ҳужжатлар жумласига қуйидагиларни киритиш мумкин:

• 
  диний ташкилот тузиш ташаббускорлари имзолаган ва нотариал тартибда тасдиқланган ариза;
  
• 
  таъсис ҳужжатларининг асли ва икки нусхадан иборат нотариал тартибда тасдиқланган таъсис йиғилиши баёни ва устав (низом)и;
  
• 
  пул мaблaғлapининг ташкил топиш манбалари – далолатнома-декларация;
  
• 
  диний ташкилот таъсисчилари тўғрисидаги маълумотлар;
  
• 
  диний ташкилотнинг раҳбар органи аъзолари ҳақидаги маълумот;
  
• 
  диний ташкилот раҳбарларининг диний маълумоти ҳақидаги ҳужжат нусхалари;
  
• 
  Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Дин ишлари бўйича қўмитанинг розилиги;
  
• 
  диний ташкилотнинг юридик ва почта манзили тўғрисида маҳаллий ҳокимияти органларининг кафолат хати каби ҳужжатлар тайёрланиши лозим.
  

Адлия органларига бу ҳужжатлар тақдим қилингач, бир ойлик муддатда кўриб чиқади ва ташкилот уставини рўйхатдан ўтказиш, рўйхатдан ўтказишни рад этиш ёки аризани инобатсиз қолдириш ҳақидаги қарорни қабул қилади.
«Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисдаги» Қонунга кўра рўйхатдан ўтган ва тегишли конфессияга қарашли диний ташкилотларнинг фаолиятини мувофиқлаштириш ва йўналтириб бориш учун уларнинг Ўзбекистон бўйича ягона марказий бошқарув органлари тузилиши мумкин.
Марказий бошқарув органи Республиканинг камида саккизта ҳудудий тузилмасида (вилоят, Тошкент шаҳри, Қорақалпоғистон Республикаси) фаолият кўрсатаётган, тегишли конфессияларнинг диний ташкилотлари вакиллари таъсис йиғилиши томонидан тузилади.
Юқорида айтиб ўтилганидек, Марказий бошқарув органининг асосий вазифаси ўз конфессиясига тегишли бир нечта диний ташкилотларнинг фаолиятини, динга эътиқод қилиш, ибодат қилиш, расм-русумлар ва маросимларни биргаликда адо этиш, диний таълим бериш, динни тарғиб этиш борасидаги мақсад ва вазифаларини, ҳаракат дастурларини мувофиқлаштириш ва йўналтириб боришдан иборат.
Марказий бошқарув органини тузиш тартиби ва қоидалари диний ташкилот тузиш тартибидан айрим жиҳатлари билан фарқ қилади. Жумладан, Марказий бошқарув органи фақат Адлия вазирлигидан рўйхатдан ўтказилади, яъни адлия бошқармаларидан эмас. Шунингдек, диний ташкилот тузишдаги 100 нафар ташаббускорнинг бўлиши ҳам талаб этилмайди. Балки республиканинг камида саккизта ҳудудий тузилмасида фаолият олиб борувчи бир конфессияга мансуб диний ташкилотларнинг таъсис конференцияси қарори асосида тузилади.
Диний ташкилот ёки Марказий бошқарув органининг раҳбарлари тегишли диний маълумотга эга бўлиши ва Ўзбекистон фуқароси бўлиши зарур. Мабодо, диний ташкилот раҳбарлигига талабгор шахс Ўзбекистон фуқаролигига эга бўлмаса, унинг номзоди Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Дин ишлари бўйича қўмита билан келишилган ҳолда олинади.
Диний ташкилотнинг номи, тури, жойлашган манзили, қайси динга мансублиги, мақсади, вазифалари, маблағлари манбаи ҳамда мулкий муносабатлари унинг уставида кўзда тутилади.
Шунингдек, уставда ташкилот фаолиятининг асосий турлари ҳам қайд этилади. Диний ташкилотларнинг фаолият турлари жумласига қуйидагиларни киритиш мумкин:

•