Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги

S	D	Qt+1
Izoh
0	*	Qt	Saqlash
1	0	0	0-ni o‘rnatish
1	1	1	1-ni o‘rnatish

D -triggerni universal trigger sifatida ham qo‘llash mumkin. Unda u ham RS-trigger vazifasini ham dinamik D – trigger vazifasini bajaradi. Bunday triggerning shartli belgisi quyidagi ko‘rinishga ega:

Sxemada S va R –da signal 1-ga teng bo‘lgan vaqtda u D va S kirish yo‘llariga ega bo‘lgan universal dinamik D- trigger kabi ishlaydi. Triggerning o‘tish jadvalida keltirilgan quyidagi qonuniyat asosida ishlaydi:

O‘tish jadvali

C	D	S	R	Qt+1	Izoh
0	*	0	0	-	Ta’hihlangan
0	*	0	1	1	1-ni o‘rnatish
0	*	1	0	0	0-ni o‘rnatish
0	*	1	1	Qt	Saqlash
1	0	*	*	0	0-ni o‘rnatish
1	1	*	*	1	1-ni o‘rnatish

Asinxron va sinxron T – triggerlar. T - trigger (ing. Toggle) relaksator ma’nosini anglatadi. Ushbu trigger faqat bitta T-informatsion kirish yo‘liga ega. Bu kirish yo‘li hisob kirish yo‘li deyiladi . T-trigger o‘z holatini kirish yo‘liga yangi boshqaruvchi sig- nal kelishi bilan o‘zgartiradi.

Asinxronn T-trigger.Bu qurilmaikkita turg‘un holatga ega bo‘lib, bitta T- informatsion kirish yo‘liga egadir. U asinxron T-trigger deb ataladi. Bunday triggerning kirish yo‘liga «1» signal berilganda u o‘z holatini qarama-qarshi (teskari) holatga o‘zgartiradi.

Quyida asinxron T-triggerning vaqt diagrammasi hamda ikki taktli RS- triggerdan tashkil topgan sxemasi keltirilgan. Ushbu sxemada «S» kirish yo‘liga T=1 signalini berish orqali, ikki taktli RS triggerga oldingi taktga teskari bo‘lgan ikkilik kodni yozish imkoniyati paydo bo‘ladi.

S
inxron T-trigger Sinxron ikki taktli ushbu qurilmada birlik kodni triggerga yozish S=1 bo‘lganda bajariladi. T- kirish signali S=1 bo‘lganda yuqori kuchlanish bilan ifodalanadi. Demak, triggerning holati T=1 bo‘lganda teskarisiga o‘zgaradi va T=0 bo‘lganda esa uning holati o‘zgarmaydi.
Sinxron T-trigger quyidagi o‘tish jadvali asosida ishlaydi:

O‘tish jadvali

Error: Reference source not foundS	T	Qt+1	Izoh
0	*	Qt	Saqlash
1	0	Qt	Saqlash
1	1	Qt	Inversiya

Quyida sinxron T-triggerning vaqt diagrammasi, shartli belgilanishi va sxemasi keltirilgan.

JK-triggerlar va ularning ishlash prinsipi

JK-triggerlar (ing. Jerk-tezkor yoqish, Kill-tezkor o‘chirish) RS triggerdan farqi shundaki, agar RS triggerlarning kirish yo‘liga R=1 va S=1 signallari berish ta’qiqlangan bo‘lsa, JK –triggerlar kirish yo‘lidagi birlik signallarda u o‘z holatini teskarisiga o‘zgartiradi. Jadvalda JK-triggerning o‘tish qonuniyati, shuningdek uning vaqt diagrammasi hamda funksional sxemasi keltirilgan.

O‘tish jadvali

S	J	K	Qt+1	Izoh
0	*	*	Qt	Saqlash
1	0	0	Qt	1-ni o‘rnatish
1	1	0	1	1-ni o‘rnatish
1	0	1	0	0-ni o‘rnatish
1	1	1	Qt	Inversiya

Universal JK-triggerlar

Sxemada «S» kirish yo‘liga impulsning oldingi fronti berilsa, unda birinchi sinxron RS- trigger ishlaydi. RS triggerning chiqish yo‘lidagi qiymatlari J va K kirish yo‘llari qiymatlari bilan belgilanadi. Ikkinchi RS- trigger saqlash rejimida bo‘ladi. «S» kirish yo‘liga sinxroimpuls-ning orqa fronti berilsa, birinchi RS-trigger ikkilik kodni saqlash rejimiga o‘tadi. Uning chiqish yo‘lidagi qiymati ikkinchi RS-triggerga o‘tadi.

Universal JK-triggerning xususiyati shundaki, u D, T, RS-triggerlar sifatida ishlatilishi va ularning funksiyalarini bajarishi mumkin. Quyidagi sxemalarda JK-triggerni D, T, RS-triggerlar sifatida qo‘llash sxemalari keltirilgan.

Sinxron RS-trigger Asinxron T-trigger

Nazorat savollari

1. 
   D-trigger triggerlar shartli belgisi.
   
2. 
   T-trigger triggerlar shartli belgisi.
   
3. 
   JK-trigger triggerlar shartli belgisi.
   
4. 
   D-trigger ishlash printsipini nimaga asoslangan.
   
5. 
   T-trigger ishlash printsipini nimaga asoslangan
   
6. 
   JK-trigger ishlash printsipini nimaga asoslangan
   
7. 
   D-trigger qo ‘llanilish sohalari.
   
8. 
   T-trigger qo ‘llanilish sohalari.
   
9. 
   JK-trigger qo ‘llanilish sohalari.
   

9-MAVZU: HISOBLAGICH VA UNING TURLARI
Reja:
1. Hisoblagichlar va ularning klassifakatsiyasi
2. Jamlovchi hisoblagich
3. Ayiruvchi hisoblagich
4. Reversiv schetchik
5. Parallel hisoblagichlar

Tayanch so’z va iboralar: Hisoblagich, asinxron hisoblagichlar (ketma-ket), sinxron hisoblagich (parallel), jamlovchi va ayiruvchi, ikki yo’nalishli (reversiv) hisoblagichlar.

1. Hisoblagichlar va ularning klassifakatsiyasi
Hisoblagichlar- ketma-ket qurilma bo‘lib, kirish yo‘liga berilgan impulslar sonini hisoblash va saqlash uchun xizmat qiladi.
Hisoblagichlar bir nechta belgilar bo‘yicha klassifikatsiyalanadi. Ularni alohida ko‘rib chiqamiz.
1.Hisob yo‘nalishi bo‘yicha:
a) yig‘iluvchi;
b) ayiruvchi;
v) reversiv.
2. O‘tish (perenos) sxemalarini tashkil etish yo‘li bo‘yicha:
a) ketma-ket perenosli hisoblagichlar;
b) to‘g‘ridan to‘g‘ri perenosli hisoblagichlar;
v) Parallel perenosli hisoblagichlar;

3. Perenos koeffitsienti bo‘yicha:

a) ikkilik;
b) ikkilik-o‘nlik;
v) ixtiyoriy doimiy qayta hisoblash koeffitsienti;
g) hisobning o‘zgaruvchan koeffitsienti bilan va h k.
4. Hisoblagichning sinxronizatsiya asosida holatini o‘zgartirish bo‘yicha:
a) asinxron;
b) sinxron.

2. Jamlovchi hisoblagich
Jamlovchi hisoblagichda barcha razryadlar uchun umumiy sinxronizatsiya mavjud emas. Razryadlarning yangi holatga o‘tishi impulslar beriladigan kirish yulidan boshlab ketma-ket va razryadma –razryad amalga oshiriladi.
Razryadlarning yangi holatga o‘tishi kirish razryadiga beriladigan impulsdan boshlab birin ketin razryadma-razryad bajariladi.

Trigger oʻzini ikkiga boʻluvchi kabi tutadi, chunki har takt impul sining sinxronizatsiya siklida ma’lumot faqat bir marta oʻzgaradi. Natijada, trigger chiqishidagi signal oʻzgarish chastotasi takt impulslari chastotasidan ikki marta kichik. Bir necha triggerli chastotani ikkiga boʻlish sxemalarini ketma-ket ulab, ikkilik ma’lumotlarni nafaqat saqlash, balki chastotani boʻlish va uning kirishiga kelayotgan impulslarni sanash uchun ishlatish mumkin. Agar qurilma uning kirishlariga berilayotgan impulslarni hisoblashni amalga oshirsa, bu qurilma hisob lagich deb, agar chastota boʻlishlarini hisoblasa - chastota boʻluvchi deb ataladi. Hisob natijalari isoblagich chiqishida ikkilik son koʻrinishida berilgan kod va talab etilyotgan vaqt davomida saqlanishi mumkin.

Hisoblagichlar va chastota boʻluvchilari EHM va boshqa raqamliavtomat qurilmalari, hamda aloqa va nazorat-oʻlchov apparaturasida hisob-kitob amallarini boshharishda keng qoʻllaniladi.

Hisoblagichning asosiy statik parametri boʻlib - K sanoq moduli hisoblanadi. U hisobning boʻlish koeffitsiyenti va hisoblagich tomonidan oʻqilishi mumkin boʻlgan maksimal impulslar soni bilan aniqlanadi. K ta impuls kelgach, hisoblagich dastlabki holatiga qaytadi. K=2ⁿ ga teng boʻlib, n- hisoblagichning ikkilik razryadlari sonini bildiradi. Sanoq moduli qiymatiga koʻra hisoblagichlar ikkilik (sanoq moduli 2 ning toʻliq darajasiga teng boʻlgan) va ikkilik-kodli (sanoq moduli 2 ning toʻliq darajasiga teng boʻlmagan ixtiyoriy sonni qabul qilishi mumkin) turlarga boʻlinadi.

Hisoblagichning asosiy dinamik parametri boʻlib - t_K chiqish kodining oʻrnatilish vaqti hisoblanadi. Bu kattalik kirish signali berilgan vaqt momentidan chiqishda yangi kod hosil boʻlish vaqt momenti oraligʻiga teng. t_K hisoblagich tezkorligini ifodalaydi.

Bu sxemalarning asosi boʻlib bir necha triggyerdan tashkil topgan elementlar ketma-ketligi hisoblanadi. Hisoblagich va chastota boʻluvchilaridagi triggerlar siljitish yoki sanoqning bir sikli davomida bitta komanda yordamida avval yozilgan ma’lumotni keyigisiga uzatish va oldindagi triggerlardan yangi ma’lumotni qabul qilishlari kerak. Shuning uchun ikki pogʻonali yoki dinamik boshqaruvli triggerlar qoʻllaniladi. Bundan tashhari triggerlar oʻz holatlarini qarama-qarshi (teskari) holatga oʻzgartirish talab etilganda sanoq rejimida ishlashlari kerak.

Hisoblagichlar T, D va JK-triggerlar asosida tuziladi. Talab etilgan hollarda razryadlararo va teskari mantiqiy bogʻlanishlarda MElar qoʻllash mumkin. Talab etilgan elementlar sonini minimallash uchun toʻrt razryadli hisoblagich sxemalari ikkilik va oʻnlik variantlarda ishlab chiqariladi.

Ketma-ketli hisoblagichlar. Soddalik uchun statik boshqaruvli uchta triggyerdan tashkil topgan jamlovchi hisoblagich ishini koʻrib chiqamiz. Bunday hisoblagichning oʻtishlar jadvali 4.6-jadvalda, uning funksional sxemasi esa 4.15-rasmda keltirilgan. Odatda,, triggerlar, demak hisoblagichlar ham, qoʻshimcha hisoblagich chiqishlarida oldindan belgilangan sonni oʻrnatuvchi S-oʻrnatish kirishiga yoki hisoblagichni dastlabki holatiga qaytaruvchi signal beruvchi R-olib tashlash kirishlariga ega.

Sanoq boshlanishidan oldin barcha triggerlar chiqishlarida nol daraja (Q₃=Q₂=Q₁ =0) boʻlgan dastlabki holatga keltiriladi. Buning uchun hisoblagich sxemasida R kirishlari oʻrnatilgan boʻlib, ular «0» ni oʻrnatish umumiy shinasiga ega. Bu shinaga olib tashlash impulsi beriladi. Ma’lumotlarni ketma-ket uzatuvchi hisoblagichlarda sanoq impulslari triggerning birinchi razryad kirishiga beriladi. Bu C-kirish. Keyingi keluvchi har bir razryad uchun qayta ulanish signallari avvalgi razryadning invers chiqishidan uzatiladi, ya’ni hisoblagich razryadlari ketmaket qayta ulanadi. Triggerning invers chiqishlari ishlatilmaydi, S-oʻrnatish kirishlarida esa mantiqiy 0 potensiali mavjud boʻladi.

Bu yerda m – sanoq boshidan berilayotgan kirish impulsi raqami.

Hisoblagich ishini 6.6-jadvalga asosan tahlil qilamiz. Koʻp razryadli ikkilik sonning kichik razryadiga mos keluvchi Q₁ oʻz holatini har sanoq impulsi kelishi bilan oʻzgartiradi; Q₂ – har ikkinchi impuls kelishi bilan, Q₃ – esa har toʻrtinchi impuls kelishi bilan. Uch razryadli hisoblagich impulslarining maksimal soni 7 ga teng. Sakkizinchi impuls kelganda hisoblagich 0 ga oʻtadi va hisobni yangidan boshlaydi. Agar hisoblagich chiqishilarida Q₃ =1, Q₂ =0, Q₁ =1 kombinatsiya yoki 101 ikkilik uchrazryadli son mavjud boʻlsa, bu hisoblagichga beshinchi impuls kelganini anglatadi.

Statik boshqaruvli triggerlarda C chiqishning T₀ aktiv mantiqiy darajasi boʻlib mantiqiy bir signali hisoblanadi. Shuning uchun bu signal berilishi davomida trigger S kirishdagi halaqitlarni (shovqinlarni) bemalol qabul qilishi mumkin. Yolgʻon ishga tushib ketishni bartaraf etish uchun C kirishda signal mavjud boʻlgan vaqt mobaynida S-ma’lumot kirishida signal mantiqiy 0ga teng miqdorda oʻzgarishsiz qolishi kerak. Amalda bu talab raqamli qurilmaning murakkablashib ketishiga olib keladi.

Dinamik boshqaruvli triggerlar yuqorida aytib oʻtilgan kamchilikdan holi. Ketma-ket uzatishli dinamik D-triggerlarda bajarilgan uchrazryadli jamlovchi hisoblagich sxemasi 4.16-rasmda keltirilgan.

Ketma-ket keluvchi har razryad holatining oʻzgarishi avvalgi razryadni 1 dan 0 ga oʻzgarishi bilan amalga oshiriladi, ya’ni boshqaruv impulsining kesimi bilan. Bu esa trigger qisqa vaqt mobaynida qayta ulanishi mumkinligini anglatadi.

Ayiruvchi hisoblagichlar. Ketma-ketli ayiruvchi hisoblagichlarda navbatdagi sanoq impulsi kelishi bilan, hisoblagichdagi son bittaga kamayadi. Bu hisoblagichlarda birinchi impuls kelishi bilan maksimal ikkilik son (uchrazryadli hisoblagichda Q₁ =Q₂ = Q₃ =0) yoziladi, keyin har yangi impuls kelishi bilan 0 qiymatgacha kamayib boradi.

4.15-rasmda keltirilgan hisoblagich ayiruvchi boʻlib ishlashi mumkin. Buning uchun keyingi triggerlarning C kirishi oʻzidan avvalgi triggerning invers chiqishlariga ulash, S asinxron kirishni esa biror boshlanqich sonni oʻrnatish uchun ishlatish kerak.

Agar trigger 4.16-rasmda keltirilganidek, kirish impulsining kesimi bilan boshqarilsa, ayiruvchi hisoblagich sxemasini tuzishda keyingi keluvchi trigger kirishi avvalgi triggerning toʻgʻri (noinvers) chiqishi bilan ulanadi.

Ixtiyoriy sanoq moduliga ega boʻlgan ketma-ketli hisoblagichlar.

Umuman olganda, K≠2ⁿ boʻlgan hisoblagichlar tuzishda, mos keluvchi ikkilik hisoblagich sxemasiga ortiqcha holatlarni bartaraf etuvchi teskari aloqa kiritiladi. Masalan, sanoq moduli 3 ga teng boʻlgan hisoblagich tuzish uchun ikki razryadli ikkilik hisoblagich (K=2² =4) qoʻllash kerak. Unda ikkilik soni 11 ga teng boʻlgan bitta ortiqcha holatni (K=2² -1=3) bartaraf etish mumkin, ya’ni triggerlar toʻrtinchi emas, uchinchi impuls kelishi bilan nolga oʻtishi kerak. Bunday sxemalarni tuzish uchun JK-triggerlar qulay hisoblanadi. Ikkita JK-triggerlarida bajarilgan, sanoq moduli 3 ga teng boʻlgan hisoblagich sxemasi 4.17-rasmda keltirilgan. Ketma-ketli hisoblagichlarni JK-triggerlarini kiritib turlicha ulash yordamida ixtiyoriy K sonini hosil qilish mumkin.

Reversiv hisoblagichlar. Hisoblagichlardagi sanoq yoʻnalishi (tartibi) razryadlararo aloqalar turini oʻzgartirib turlicha boʻlishi mumkin.

Masalan, har triggerning sanoq kirishlariga amalini bajaruchi, ya’ni multipleksor boʻlgan HAM-YOKI-EMAS MElarini kiritib reversiv hisoblagich hosil qilish mumkin. Dinamik T-triggerida bajarilgan bunday reversiv hisoblagich sxemasi 4.18-rasmda keltirilgan.

V kirish trigger ishini toʻhtatadi va unga yozilgan ma’lumot ancha muddat ichida saqlanishi mumkin. Ketma-ket uzatishli hisoblagichlar ichki tuzilmasining soddaligi bilan ajralib turadi, lekin kichik tezkorlikka ega, chunki triggerning har bir ulanishi, avvalgisi qayta ulangandan soʻng amalga oshadi. Shuning uchun chiqishda ma’lumot oʻrnatilishinig minimal vaqti quyidagiga teng:

t_KI.min =Nt_{K ,}

bu yerda, N – hisoblagich razryadlari soni, t_K – hisoblagich bir raz-

ryadining qayta ulanish vaqti.

Parallel hisoblagichlar. Bu turdagi hisoblagichlarda T₀ sanoq impulslari barcha razryadlarda triggerlarning C sinxrokirishlariga bir

vaqtda (parallel) uzatiladi. Parallel hisoblagichlar yoki parallel oʻtuvchi hisoblagichlar odatda, front yordamida sinxronlashadigan RS-, JK-,D-triggerlari asosida tuziladi. Hisoblagich ish algoritmini 4.6-jadvalni tahlil qilib tushunish mumkin. Undan koʻrinib turibdi-ki, mazkur algoritm matematik usulda MAF yordamida quyidagicha ifodalanadi:

razryad qiymati; r_i =Q₁, nQ₂, nQ_i-1, n – oʻtkazish signali. (4.1) ifoda asosida parallel hisoblagichning soʻz yordamida ifodalangan ish algoritmi quyidagicha boʻladi: navbatdagi sinxronizatsiya signali kelishi bilan keyingi triggerlarning qayta ulanishi faqat barcha avvalgi triggerlar oʻrnatilganda sodir boʻladi, ya’ni ularning chiqishlarida mantiqiy birga teng signal mavjud boʻlganda.

Mazkur qayta ulanishni amalga oshiruvchi (4.1 ifodaga asosan) elektr sxema 6.19-rasmda keltirilgan.

Shunday qilib, parallel hisoblagichda barcha triggerlar bir vaqtda (sinxron ravishda) takt impulsi oladilar, chunki ularning takt kirishlari parallel ulangan. Shuning uchun triggerlar deyarli bir varakayiga qayta ulanadilar. Bu vaqtda chiqishda ma’lumot oʻrnatilish vaqti bir triggerning qayta ulanish vaqtiga teng:

t_KI.min =t_K

Lekin tezkorlikni oshirish sxemani murakkablashishi hisobiga amalga oshiriladi. Parallel hisoblagichga maxsus shifrator kiritiladi, ular tezkor oʻtish sxemasi (TOʻS) deb ataladi. U Q i chiqishlarga ulanadi.

Parallel hisoblagichlarda sanoq tartibi (jamlash yoki ayirish) triggerning dinamik kirishiga (toʻgʻri yoki invers) bogʻliq emas, balki triggerning qaysi chiqishi oʻtishni shakllantirish uchun ishlatilayotganiga bogʻliq. Agar triggerning toʻgʻri chiqishi ishlatilayotgan boʻlsa, bunday hisoblagich - jamlovchi, agar invers kirishi ishlatilayotgan boʻlsa ayiruvchi hisoblanadi. Yuqorida koʻrib oʻtilgan hisoblagich jamlovchidir.

Reversiv hisoblagichlarda ikkita T₍₊₎ va T_(-) sanoq kirishlari mavjud. Sanoqni boshharish kirishiga berilayotgan «koʻproq/kamroq» komandaga mos ravishda navbatdagi takt impulsi kelishi bilan hisoblagich natijasini bir qiymatiga oshirish yoki kamaytirish mumkin. Reversiv hisoblagich razryad sxemalariga 2x2 HAM-YOKI elementlarida bajarilgan multipleksorlar kiritiladi.

Hulosa qilib shuni aytish mumkin-ki, IMS koʻrinishida asinxron va sinxron toʻrtrazryadli hisoblagichlar ikki variantda ishlab chiqariladi: ikkilik va oʻnlik.

Nazorat savollari

1. Ketma-ketli mantiqiy qurilmalarning hossalari va ulardagi triggerlar vazifasini aytib bering.

2. Bistabil yacheykaning ishlash prinsipi va regenerativ jarayonning ma’nosini tushun-tiring.

3. Triggerli qurilmalarning sinflanishini keltiring.

4. Bir va ikki pogʻonali turli triggerlar oʻzaro nimasi bilan

farqlanadi.

5. Universal JK-trigger asosida bosXQa turdagi triggerlarni qanday yasash mumkin-ligini koʻrsating.

6. Qanday belgilarga koʻra registrlarni sinflash mumkin.

7. Parallel, siljituvchi va reversiv registrlarni tuzilma sxemalari va shartli belgilanish-larini keltiring.

8. Registrlar orasida ma’lumot almashish qanday tashkil etilgan.

9. Universal registr ish prinsipini tushuntiring.

10. Hisoblagichlarning asosiy ishi va sinflanish belgilarini aytib bering.

11. Hisoblagichlarning razryad sxemalari orasidagi aloqa turlarini sanab bering.

12. Hisoblagichlarning tezkorligi qanday usullar bilan oshiriladi.

10-MAVZU:REGISTRLAR VA ULARNING ASOSIY VAZIFALARI

Reja:

1. EHMlarning tipik uzellari tomonidan bajaradigan amallar

2. 
   Registrlar va ularning asosiy vazifalari
   
3. 
   Axborotlarni qabul qiluvchi va uzatuvchi registrlar
   
4. 
   Siljitish registrlari
   
5. 
   Reversiv siljituvchi registr
   

Tayanch iboralar: Registr, o‘rnatish, uzatish, qayta ishlash. taqsimot, qo‘shish, siljitish registri, reversiv siljituvchi registr, parallel registr, ketma-ket registr, ketma-ket - parallel registr, parallel- ketma-ket registr.

1. 
   EHMlarning tipik uzellari tomonidan bajaradigan
   

amallar

Raqamli yoki diskret axborotlarni murakab sistemalarda qayta ishlashda alohida elementlar operatsiyalarni ketma-ket bajarish orqali erishiladi. Bunday elementar operatsiyalarni EHMlarning operatsion elementlari yoki uzellari bajaradi. Raqamli qurilmalarning operatsion elementlari yoki uzellari kombinatsion va ketma-ket tuzilgan mantiqiy elementlardan tashkil topgan. Operatsion elementlar tomonidan bajariladigan elementar operatsiyalarga quyidagilar kiradi:

O‘rnatish-ma’lum konstantali ikkilik kodni operatsion elementga yozish. Misol: hisoblagichning barcha razryadlariga «0» ni o‘rnatish, yoki tezkor xotiraga «1» ni yozish.

Uzatish va qabul qilish – bitta operatsion elementdan ikkilik kodni boshqa operatsion elementga qayta yozish.

Siljish - kod razryadining holatini oldingisiga nisbatan o‘zgartirish.

Hisob - ikkilik kodni operatsion elementning kirish yo‘liga impuls berish yo‘li bilan oshirish yoki kamaytirish.

Qayta ishlash - sonning kodini bitta kodlashtirish tizimidan boshqasiga o‘zgartirish.

Taqsimod – signallarni adres bo‘yicha ko‘p ma’nbalardan bittasiga yoki bittasidan ko‘p ma’nbalarga uzatish.

Qo‘shish-ikkilik kodda ifodalangan sonlarning yig‘indisini topish.

Ushbu elementar operatsiyalar EHMlarning asosiy uzellari yoki operatsion elementlari tomonidan bajariladi. Ularga registrlar, hisoblagichlar, kod o‘zgartirgichlar, multipleksorlar, demiltipleksorlar, summatorlar kiradi.

2. Registrlar va ularning asosiy vazifalari

Registrlar - axborotlarni saqlash va ular ustida ayrim amallarni bajarish uchun xizmat qiladigan EHMlarning uzeli yoki operatsion elementidir.

Registrlar odatda triggerlar asosida quriladi. Triggerlarning soni registrning razryadiga bog‘liqdir.

Registrlar quyidagi amallarni bajaradi:

1. 
   Registrni nol yoki bir ( 0 yoki 1) holatga o‘rnatish.
   
2. 
   Boshqa qurilmadin kodni qabul qilish.
   
3. 
   Boshqa qurilmaga kodni uzatish.
   
4. 
   Kerakli razryad sonigacha kodni chapga yoki o‘ngga siljitish.
   
5. 
   Ketma-ket kodni parallel kodga o‘zgartirish va aksincha.
   
6. 
   To‘g‘ri kodni teskari yoki qo‘shimcha kodga o‘zgartirish va aksincha.
   
7. 
   Mantiqiy amallarni bajarish.
   

Registrlar parallel, ketma-ket, ketma-ket - parallel va parallel- ketma-ket turlarga bo‘linadi.

Ta’rifi: Registr ketma-ket turdagi raqamli qurilma bo‘lib, ko‘p razryadli ikkilik sonlar ko‘rinishidagi ma’lumotlarni eslab qolish va vaqtincha xotirada saqlash uchun ishlatiladi.

Registr ikkilik razryad sonlarga teng miqdordagi triggerlar majmuasidan iborat.

Registrning shartli belgisi


Parallel registr

• 
  Parallel registr ma’lumotlarni parallel shaklda yozish, saqlash va uzatish uchun mo‘ljallangan.
  
• 
  Bu amallarni bajarishdan avval registr dastlabki holatga (0) o‘rnatiladi.
  
• 
  Ma’lumot parallel ravishda qayta ishlangani tufayli, registrni tashkil etuvchi triggerlar ham razryadlar sonidan kelib chiqqan holda o‘zaro bog‘lanmagan.
  

3. 
   Axborotlarni qabul qiluvchi va uzatuvchi registrlar
   

Axborotlarni qabul qiluvchi va uzatuvchi ikki taktli registrning sxemasini ko‘rib chiqamiz. Bunday registr asinxron RS- triggerlardan hamda «VA» mantiqiy elementlardan tashkil topgan. Axborotni registrga yozish uchun a1, a2,..., an shinalardan ikkilik kod registrga uzatiladi va «Priyom informatsii» boshqaruvchi signal berilgan taqdirdagina ushbu ikkilik kod registrga yoziladi. Registrga axborotni yozishdan oldin «Ustanovka 0 Sbros» nomli boshqaruvchi signal yordamida registr tozalanadi. Registrning chiqish yo‘llaridan to‘g‘ri kodni olish uchun «Vыdacha pryamogo koda» boshqaruvchi signal beriladi. Registrning chiqish yo‘llaridan teskari kodni olish uchun «Vыdacha inversnogo koda» boshqaruvchi signal beriladi.

Ushbu chizmada registrning vaqt diagrammasi ifodalangan. Unda kirish va chiqish signallarining taktlar bo‘yicha o‘zaro bog‘liqligi hamda boshqaruvchi signallarning ta’siri ko‘rsatilgan.

4. Siljitish registlari

Siljitish regitrlari so‘zdagi axborotni siljitish, ya’ni barcha razryadlarni kattadan kichikka qarab va aksincha kichikdan kattaga qarab siljitish uchun qo‘llaniladi. Registrlarda sonni k razryadga siljitishda k takt sarflanadi yoki k siljitish mikrooperatsiyasi bajariladi. Siljituvchi registrlarning triggerlari murakkab bo‘lishi kerak. Agar siljituvchi registrlarda oddiy triggerlar, masalan RS-triggerlar ishlatilsa, unda siljitish jarayonida axborotni saqlash uchun qo‘shimcha yana bitta registr ishlatish kerak bo‘ladi. SHuningdek, bog‘lanishlar sonini va qurilmalar sonini kamaytirish maqsadida siljituvchi registrlarni D-triggerlar asosida qurish tavsiya etiladi. Quyidagi sxemada D-triggerlar asosida qurilgan universal siljituvchi registrning sxemasi keltirilgan.

Ushbu registrni «0» holatga o‘rnatish S1 signali orqali amalga oshiriladi. Parallel kodlar a1, a2,…..,a4 kirish yo‘llari orqali beriladi. Parallel kodni yozish uchun S2 kirish yo‘liga impuls berish orqali bajariladi. Ketma-ket kod «Sdvig» kirish yo‘liga beriladi.

Siljitish registrining vaqt diagrammasi quyidagi ko‘rinishga ega:

5. Reversiv siljituvchi registr

Reversiv so‘zi ham chapga silchitish ham o‘ngga siljitish ma’nolarini anglatadi. SHu nuqtai nazardan reversiv siljituvchi registrlar universal hisoblanadi. Quyidagi sxemada reversiv siljituvchi registrning sxemasi keltirilgan. Sxema D-triggerlar asosida qurilgan. SHuningdek, unda «2VA-YOKI-YO‘Q» mantiqiy elementlar majmuasi qo‘llanilgan.

Ushbu reversiv registr quyidagi rejimlarda ishlaydi:

- 0-ni o‘rnatish (sbros);

- Axborotlarni ketma-ket kiritish;

- So‘zni chapga siljitish;

- So‘zni o‘ngga siljitish.

Reversiv registrning vaqt diagrammasi quyidagi ko‘rinishga ega:

Takrorlash uchun savollar

1. Registr iborasiga ta’rif bering.

2. Registrlarning asosini nima tashkil etadi?

3. Registrlar qanday amallarni bajaradi?

4. Axborotlarni qabul qiluvchi va ularni uzatuvchi

registrning ishlash prinsipini tushuntiring.

5. Siljitish registri haqida ma’lumot bering.

6. Siljitish registrining vaqt diagrammasini izohlang.

7. Reversiv siljituvchi registrning ishlash prinsipini

tushuntiring.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.S.K.G‘aniev. Elektron hisoblash mashinalari va sistemalari.Toshkent. O‘qituvchi. 1990 y.

2.K.A.Neshumova. Elektronnыe vыchislitelnыe mashinы i sistemы. Moskva. Vыsshaya shkola. 1989 g.

11-MAVZU: ARIFMETIK VA DASTURLANUVCHI MANTIQIY QURILMALAR

REJA:

1. Arifmetik-mantiqiy qurilma va uning vazifalari

2. Arifmetik-mantiqiy qurilmaning strukturasi

3. Arifmetik- mantikiy qurilmani funksional tashkil etuvchilari