Zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti

17.1. HUQUQIY TARTIBGA SOLISH MEXANIZMI TUSHUNCHASI, UNING ASOSIY ELEMENTLARI

Huquqiy tartibga solish mexanizmi – jamiyatdagi turli xil ijtimoiy munosabatlarni ma'lum ketma-ketlikda huquqiy tartibga solishga yordamlashuvchi huquqiy vositalar tizimi.

Huquqiy tartibga solish mexanizmi jamiyatdagi turli-tuman ijtimoiy munosabatlarga muntazam ravishda va muayyan ketma-ketlikda ta'sir etish jarayonidir. Huquqiy tartibga solish jarayoni

– ijtimoiy munosabatlarga huquqiy ta'sir etish, ularni amalga oshirish, rivojlantirish va takomillashtirishning qat'iy belgilangan tartibidir. Huquqiy tartibga solish har qanday ijtimoiy jarayon singari o‘zining boshlanish va nihoyalanish nuqtalariga ega. Bu jarayon davlat tomonidan huquqiy normalar yaratishdan boshlanadi. Huquqiy norma xalqning davlat idorasini o‘zida ifodalovchi, uni huquqiy munosabat ishtirokchilariga yetkazuvchi vosita sifatida vujudga keladi va amal qiladi.
Huquqiy tartibga solish jarayonini uch asosiy bosqichga ajratish mumkin:
1. Ijtimoiy munosabatlarni me'yorga soluvchi yuridik normaning yaratilish bosqichi.
2. Huquqiy normaning amal qilish bosqichi.
3. Yuridik normada nazarda tutilgan holatlar, huquq va majburiyatlar vujudga kelganda subyektiv huquq va yuridik majburiyatlarning amalga oshirilish bosqichi.
Ko‘rsatilgan uch bosqichdan tashqari yana bog‘lovchi qo‘shimcha bosqich, ya'ni huquqni qo‘llash haqida gapirish lozim.
Huquqiy tartibga solish jarayonining uch bosqichiga uchta muhim element (huquqiy hodisa) muvofiq keladi:
a) huquq normalari;
b) huquqiy munosabatlar;
v) subyektiv huquq va yuridik majburiyatlarni amalga oshirish hujjatlari.
Yuqorida zikr etilgan qo‘shimcha bosqichga muvofiq tarzda huquqiy tartibga solish mexanizmida qo‘shimcha element – huquqni qo‘llash hujjatlari maydonga chiqadi.
Huquqiy tartibga solish mexanizmining har bir elementi, o‘z navbatida, o‘ziga xos kichik tizimni tashkil etadi. Chunonchi:
– huquq normalarining yaratilish bosqichiga muvofiq keladigan tizimga huquqiy ong, huquq ijodkorligi, normativ-huquqiy hujjatlar, huquqni tizimlashtirish, yuridik texnika va boshqalar kiradi;
– huquq normalarining amal qilish bosqichidagi huquqiy munosabatlar tizimiga huquq subyekti, yuridik faktlar, umumiy va konkret munosabatlar kiradi;
– huquq va majburiyatlarni amalga oshirish tizimiga huquqiy munosabat qatnashchilarining muayyan xatti-harakatlari, huquqni qo‘llash hujjatlari kiradi.
Yuqorida sanab o‘tilgan tizimlarni huquqiy tartibga solish jarayonining bo‘g‘inlari deb atash mumkin. Ushbu jarayonda amal qiladigan elementlarning bir butunligi huquqiy tartibga solish mexanizmini tashkil etadi¹.