Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти

 
 
 
Юридик процессуал ҳужжатларнинг ўзига 
хос жиҳатлари 
Муайян ҳаётий ҳолатлар (фуқаролик, жиноят ва хўжалик ишлари)да 
қўлланиладиган ҳуқуқий нормалар доирасидаги индивидуал актлар процессуал 
актлар (ҳужжатлар) дейилади. Процессуал ҳужжатлар - юридик матнларнинг 
кенг тарқалган турларидан биридир. Жиноят иши бўйича 50 га яқин турдаги 
қарорлар ва 40 га яқин турли баённомалар тузилиши фиркимизни тасдиқлайди. 
Процессуал ҳужжатлар турининг бу қадар кўплиги ижтимоий ҳаётнинг турли 
жабҳаларида кўплаб жиноят турлари ва ҳаётий низоларнинг юзага келиши 
билан белгиланади. 
Процессуал ҳужжатлар содир бўлган реал воқеаларни акс эттиради ва 
уларнинг ҳуқуқий баҳосини асослайди. Фуқаролик ва жиноят ишларининг 
тартиби муайян қонунлар билан белгиланган. Шунингдек, ЖПК ва ФПКда 
қайси ҳужжатлар расмийлаштирилиши аниқ белгилаб қўйилган.
Жиноят-процессуал қонун ҳужжатларининг вазифалари жиноятларни тез 
ва тўла очишдан, жиноят содир этган ҳар бир шахсга адолатли жазо берилиши 
ҳамда айби бўлмаган ҳеч бир шахс жавобгарликка тортилмаслиги ва ҳукм 
қилинмаслиги учун айбдорларни фош этишдан ҳамда қонуннинг тўғри татбиқ 
этилишини таъминлашдан иборатдир. 
Жиноят ишларини юритишнинг жиноят-процессуал қонунларда 
белгиланган тартиби қонунийликни мустаҳкамлашга, жиноятларнинг олдини 
олишга, шахс, давлат ва жамият манфаатларини ҳимоя этишга ёрдам қилмоғи 
лозим(ЖПК, 2-модда). 
Ҳар бир фуқаролик ёки жиноят иши бир неча босқичдан иборат бўлади. 
Иш фуқаролик ёки жиноят аломатлари бўлган ҳар қандай ҳодиса бўйича 
қўзғатилади. Иш қўзғатиш тўғрисидаги қарор чиқарилгандан кейин қонунда 
кўзда тутилган процессуал тартибда ишнинг фактик ҳолатларини ҳар 
томонлама ўрганиш бошланади.
Бу босқичнинг мақсади - айбланувчини судга топшириш учун асоснинг 
мавжудлиги (ёки мавжуд эмаслиги) тўғрисидаги қарорни қабул қилишга асос 
бўладиган далилларни тўплаш, текшириш ва баҳолашдан иборат. Дастлабки 
терговда процессуал ҳужжатлар - турли кўринишдаги баённомаларда олиб 
борилиши ва натижалари акс этадиган 
сўроқ, тинтув, олиб қўйиш, 
юзлаштириш, экспертиза 
ва
тергов
нинг бошқа ҳаракатлари амалга 
оширилади. 
Қарор матнида қарорга тегишли бўлган юридик ҳолатлар ўз аксини 
топади ва унинг таркиби 3 қисмдан иборат бўлади. Қарорнинг кириш қисмида - 
унга асос бўладиган маълумотлар: ҳужжат ким томонидан, қачон ва қандай 
сабабга кўра тузилгани акс этади. Сўнгра тасвирий (баён қилиш) қисми келиб, 

---

110 
унда жабрланувчи ёки гувоҳлар сўзи асосида ёхуд воқеа содир бўлган жойни 
кўздан кечириш асосида терговчи баён қилган бирор муҳим фактнинг ҳуқуқий 
мақсади (хусусан, содир этилган қилмишнинг ҳолати) ифодаланади. Қарор 
қисмида бажарилган муайян масала ҳал қилиниши лозим бўлган фармойиш акс 
этади. 
Баённомада алоҳида тергов ёки бошқа процессуал ҳаракатлар, кўздан 
кечириш, сўроқлар, тинтувлар ва бошқаларнинг олиб борилиши ҳамда 
натижалари қайд қилинади. Баённомада мантиқан икки қисм фарқланади: баён 
қилинаётган хатти-ҳаракат қаерда, қачон ва кимнинг иштирокида бўлган, 
шунингдек, бу хатти-ҳаракатларнинг ҳамда унинг натижаларининг хронологик 
тартибдаги баёни. Тергов ҳаракатларининг баённомасида бўлиб ўтган воқеалар 
манзарасини осон ва қайта тиклаш мумкин бўлган ҳолатлар ҳамда аниқланган 
предметларнинг аниқ ва батафсил тавсифи ёритилади. 
Дастлабки тергов босқичидаги ҳужжатлар орасида тергов олиб 
борилаётган жойда қандайдир сабабларга кўра, айрим оператив - тергов 
ҳаракатларини ўтказиш мумкин бўлмаган ҳолатларда, бошқа тергов 
органларига ёзма фармойиш тариқасида бериладиган топшириқ муҳим ўринни 
эгаллайди.
Топшириқда ишнинг моҳияти қисқача баён қилингандан кейин бошқа 
жойда ўтказилиши лозим бўлган процессуал ҳаракатлар ва алоҳида 
топшириқни бажариш жараёнида аниқланиши зарур бўлган масалалар кўрсатиб 
ўтилади.
Ишнинг ҳолати тўлиқ ва ҳар томонлама аниқлангандан кейин дастлабки 
тергов 
тугалланади 
ва 
унинг 
материаллари 
айблов 
хулосасида 
умумлаштирилади. Айблов хулосаси – дастлабки терговнинг якуни, қўйилган 
айбловнинг асоси ҳисобланган далилларнинг тизимли баёнидир.
Айбланувчини судга топшириш жараёни ва суд муҳокамаси босқичида 
ҳам уларга хос бўлган процессуал ҳужатлар тузилади. Булар – баённомалар, 
ажримлар, ҳукмлардир.