Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик университети

2 БОБ. СУБЪЕКТИВ ДИФФЕРЕНЦИАЦИЯ БЎЙИЧА МЕҲНАТ ШАРТНОМАСИНИ ТУЗИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ
2.1. Меҳнат шартномасини гендер белгиларни (ёш, жинс) ҳисобга олган ҳолда тузишнинг махсус тартиб-таомиллари
Ходим меҳнат муносабатларида субъект сифатида иштирок этиш учун қонун ҳужжатлари билан белгиланган муайян талабларга жавоб бериши лозим. Улардан бири ёш цензи ҳисобланади. Яъни иш берувчи билан меҳнат шартномаси тузиш учун жисмоний шахслар қонунда белгиланган ёшга тўлган бўлишлари талаб этилади. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 77-моддаси 1-қисмига мувофиқ ишга қабул қилишга 16 ёшдан йўл қўйилади. Бироқ ушбу қоидалардан истиснолар ҳам мавжуд. Жумладан, ёшларни меҳнатга тайёрлаш учун умумтаълим мактаблари, ўрта махсус, касб-ҳунар ўқув юртларининг ўқувчиларини уларнинг соғлиғига ҳамда маънавий ва ахлоқий камол топишига зиён етказмайдиган, таълим олиш жараёнини бузмайдиган енгил ишни ўқишдан бўш вақтида бажариши учун – улар ўн беш ёшга тўлганидан кейин ота-онасидан бирининг ёки ота-онасининг ўрнини босувчи шахслардан бирининг ёзма розилиги билан ишга қабул қилишга йўл қўйилади (МК 77-моддаси 2-қисми).
Фуқаролик ва оила тўғрисидаги қонун ҳужжатларига мувофиқ ота-онасининг ўрнини босувчи шахслар жумласига васийлар ва ҳомийлар киради. Ўзбекистон Республикасининг 2014 йил 2 январдаги “Васийлик ва ҳомийлик тўғрисида”ги қонунининг 3-моддасида васийлик ва ҳомийликка таъриф берилган. Унга кўра, васийлик ўн тўрт ёшга тўлмаган етим болаларни ва ота-онасининг қарамоғидан маҳрум бўлган болаларни, шунингдек суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқароларни уларга таъминот, тарбия ва таълим бериш, уларнинг мулкий ва шахсий номулкий ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида жойлаштиришнинг ҳуқуқий шаклидир. Ҳомийлик эса ўн тўрт ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган етим болаларни ва ота-онасининг қарамоғидан маҳрум бўлган болаларни, шунингдек суд томонидан муомала лаёқати чекланган фуқароларни уларга таъминот, тарбия ва таълим бериш, уларнинг мулкий ва шахсий номулкий ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида жойлаштиришнинг ҳуқуқий шакли ҳисобланади¹.
Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 77-моддаси 2-қисми мазмунини таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, иш берувчи ўн олти ёшгача бўлган ишга кираётган шахс ҳақиқатан ҳам умумтаълим мактаби ёки ўрта махсус, касб-ҳунар билим юрти ўқувчиси эканлигини тасдиқловчи ҳужжатга эга бўлиши лозим. Буни тегишли таълим муассасидан олинган маълумотнома тасдиқлайди.
Ўн беш ёшдан ўн олти ёшгача бўлган ўқувчини ишга қабул қилишда ота-оналардан бири ёки ота-онанинг ўрнини босувчи шахснинг ёзма розилиги олиниши керак. Бу розиликда унинг предмети: ўғил ё қизининг (ҳомийлигида шахснинг) қайси корхонада, қайси таркибий бўлинмасида, қайси мутахассислик ёки малака бўйича, қандай меҳнат шароитларида ишлаши назарда тутилаётгани аниқ кўрсатилиши керак. Ота-она(ҳомий)нинг розилиги ўз қўли билан имзоланиши ва имзоланган сана кўрсатилиши лозим¹.
Гарчи, Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодексида 16 ёшдан (15 ёшдан алоҳида шартлар билан) меҳнат муносабатларида субъект сифатида иштирок этиш белгилаб қўйилган бўлсада, амалиётда 15 ёшга тўлмаган шахслар меҳнатидан ижодий ва бадиий жараёнлар билан боғлиқ соҳаларда уларнинг меҳнатидан фойдаланилади. Жумладан, кино ва театрларда роллар ўйнаш, телевидение ва радиода бошловчилик қилиш, циркларда чиқишлар қилиш шулар жумласидандир. Бироқ улар билан меҳнат шартномаси тузиш юзасидан қоидалар Меҳнат кодексида назарда тутилмаган. Шу муносабат билан уларнинг номидан ота-оналари ёки бошқа қонуний вакиллар томонидан меҳнат шартномаси тузиш орқали ишга олиш тартибига оид янги нормалар меҳнат қонунчилигида ўз аксини топиши лозим. Шу мақсадда Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 77-моддаси янги 3-қисм билан тўлдирилиши таклиф этилмоқда:
“77-модда. Ишга қабул қилишга йўл қўйиладиган ёш
Кино, театр, мусиқа ва бадиий ташкилотлари, циркларга ўн беш ёшга тўлмаган шахслар билан асарларни яратиш ва ижро этиш учун уларнинг соғлиғи ва ахлоқига зарар етказмайдиган шароитларда ота-оналар ёки бошқа қонуний вакиллари розилиги билан меҳнат шартномаси тузилиши мумкин.