Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти қ. Р. Абдурасулова

3.3. Жиноятчилик сабабларини таснифлаш муаммоси 
Ҳар қандай 
таснифлаш
билим ѐки инсон фаолияти соҳаси-
даги турдош тушунчалар тизимини (ўрганилаѐтган объектлар-
нинг туркумларини) англатади. Ундан мазкур тушунчалар ѐки 
1
Шнайдер Г.И. Криминология. – М., 1994. – 213-244-бетлар. 

---

55 
объектларнинг туркумлари ўртасидаги боғланишларни аниқлаш 
воситаси сифатида фойдаланилади. 
Илмий тасниф унда ифодаланган борлиққа хос бўлган қо-
нунлар тизимини акс эттиради. Муҳим белгилар ҳам, бошқа 
белгилар (мезонлар) ҳам таснифлаш учун асос бўлиши мумкин. 
Мезон
– ҳодисалар, нарсаларни баҳолаш, таърифлаш ѐки тас-
нифлаш учун асос қилиб олинган белги, ўлчовдир. 
Жиноятчилик муаммоларини ечиш, аниқроғи – ечишга ури-
ниш илмий таснифга кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади. Илмий тас-
ниф муайян даражада мустаҳкам методологик негизга асосла-
ниши лозим. 
Криминологияда умуман олганда жиноятчилик сабабларини 
таснифлашнинг мантиқан изчил тизими шаклланган. 
Криминологияда 
жиноятчилик сабабларининг биринчи ва 
асосий таснифи 
сабабларнинг «амал қилиш даражаси»га асос-
ланади ва умумий, махсус ва хусусий ўзаро нисбатининг диа-
лектикаси билан белгиланади. Жиноятчилик сабабларининг 
умумийлик даражаси ушбу таснифнинг мезони сифатида амал 
қилади. Бунда барча омиллар мажмуини қуйидагича гуруҳлаш 
мумкин: 
а) умуман жиноятчилик сабаблари (барча жиноятларнинг 
умумий сабаблари); 
б) жиноятлар турли тоифаларининг сабаблари (махсус са-
баблар); 
в) муайян жиноятларнинг сабаблари. 
Жиноятчилик сабабларининг 
иккинчи таснифи
муайян са-
баблар намоѐн бўладиган ижтимоий ҳодисаларнинг мазмуни ва 
хусусиятига асосланади. Бунда жиноятчилик сабабларини тўрт 
асосий гуруҳга ажратиш мумкин:
 
1) ижтимоий-иқтисодий сабаблар;
2) мафкуравий сабаблар (ушбу гуруҳга маданий-тарбиявий 
сабаблар ҳам киради); 
3) ташкилий-бошқарув сабаблари; 
4) ижтимоий-психологик сабаблар. 
Жиноятчилик сабабларининг 
учинчи таснифи
сабабларни 
тўлиқлик ва ўзига хослик белгиларига қараб гуруҳлашнинг 
мақсадга мувофиқлигига асосланади.
Бунда жиноятчиликнинг «тўлиқ сабаби»ни қуйидагилар тав-
сифлайди: 

---

56 
1) барча ижтимоий ҳодисалар ва фактлар мажмуи; 
2) улар ҳар хил хусусиятга эгалиги (яъни ижтимоий-иқти-
содий, мафкуравий, ташкилий-бошқарув, ҳуқуқий, ижтимоий-
психологик ҳодисалар ва омиллар); 
3) ҳодисалар ва омиллар жиноятчиликда ҳар хил тарзда на-
моѐн бўлиши (яъни асосий, иккинчи даражали, бевосита ва би-
лвосита ҳодисалар ва омиллар).
 
Ўзига хослик белгисига қараб аниқланадиган алоҳида сабаб 
жиноятчиликнинг тўлиқ сабаби таркибига киради ва жиноятчи-
ликнин алоҳида сабаби сифатида қаралади. Жиноятнинг ўзига 
хос сабабини тадқиқ қилиш муайян тарихий шароитда жиноят-
чиликка қарши курашнинг муҳим йўналишларини аниқлаш им-
конини беради. 
Жиноятчилик сабабларининг