Ўзбекистон респубикаси

15.1.7. “Назорат карталари” усули

Усулнинг бошқа номи “Шухартнинг назорат карталари” деб номланади.
Усулнинг муаллифи АҚШлик намоёнда У.Шухарт, у ушбу усулни 1924 йил яратган.
Усулнинг вазифаси. Жараённи назорат остида қандай бораётганлиги, жараёнга у ёки бу таъсирлар ва вақт бўйича жараённинг ҳолатини қаерда кузатиш талаб этилган барча ҳолатлар қўлланилади. Назорат картлари – сифатни статистик назорат қилиш воситаларидан бир бўлиб ҳисобланади. Япония олимлари ва муҳанддислари иттифоқи назорат карталарини 1979 йилда сифатни еттита назорат услу таркибига киритган (15.6-расм).
Усулнинг мақсади. Амалдаги жараённинг бошқарилувчанлигини баҳолаш амалга оширилади. Жараён бошқарилувчан бўлган ҳолатда унинг ишлаб чиқарувчанлиги баҳоланади. Статистик бошқарилмайдиган жараён бўлганда қабул қилинган чораларнинг самарадорлигини текшириш ва тўғриловчи таъсирларни ўтказаш амалга оширилади.
Жараён ишга тушириш давомида жараённинг имкониятлари яъни техникавий талабларни қаноатлантириш хусусиятлари баҳоланади.
Усулнинг моҳияти. Назорат карталари (НК) – жараённинг бориши ва унга таъсирларни (мос ҳолдаги акс алоқа ёрдамида) кузатиш, жараёнга қўйилган талабларидан унинг оғишларини олдини олишга ёрдам берувчи воситадир.
Ҳаракатлар режаси.
1. Кўрсаткичларни, танлаш режасини, карта турини танлаш.
2. Маълумотларни йиғиш.
3. Танланма статистикасини, марказий чизиқни, назорат чегаларини ҳисоблаш.
4. Назорат картасини қуриш.
5. Жараёнинг бошқарилувчанлигин баҳолаш.
6. Тизимни такомиллаштириш.
7. НК қайта ҳисоблаг (зарурият бўлганда).
НК усулида жараёнларни таҳлил қилишда гистограммалар ва маълумотларни қатламлаштириш (стратификация) усулларидан фойдаланилади.
Усулнинг ўзига хослиги. Шухарт назорат карталарини икки гуруҳга бўлиш қабул қилинган: сифат бўйича (яроқли ва яроқсиз) ва миқдорий аломатлар бўйича
Улардан энг кўп тарқалгани миқдорий аломатлар бўйича (узлуксиз катталиклар учун) НК бўлиб ҳисобланади, булар қуийдагича:

• 
  ўртача қиймат ва ёйилишлар ;
  
• 
  медиан ва ёйилишлар ;
  
• 
  хусусий қийматлар ва уриб ўтадиган ёйилишлар ,
  

сифат аломатлари бўйича (узлукли катталиклар учун) НК:

• 
  танланмадаги нуқсонлар (номувофиқликлар) миқдорининг улуши ;
  
• 
  танланмадаги номувофиқликлар миқдори ;
  
• 
  ўлчаш бирлигидани номувофиқликлар миқдорининг улуши .
  

Назорат картасини қуриш қоидаси:

• 
  НК қуришда ордината ўқига назорат қилинаётган параметрнинг қийматлари олиниб, абсцисса ўқига эса танланма (ёки унинг рақами) олинган вақт t қўйилади.
  
• 
  НК одатда, учт чизиқдан ташкил топган бўлади. Марказий чизиқ (МЧ) ўзида сифатнинг назорат қилинаётган параметри тавсифининг талаб қилинган ўртача қийматини намоён этади. Демак, -карта бўлган ҳолатда, бу картага мувофиқ ва номинал қиймати қўйилади.
  
• 
  Бошқа иккита чизиқ, улардан бири марказдан юқорида бўлгани юқори назорат чагараси (ЮНЧ) ва бошқаси эса марказдан пастда жойлашган бўлиб, қуйи назорат чизиғи (ҚНЧ) деб аталади. Бу чизиқлар ўзида назорат қилинаётган қийматларнинг (сифат кўрсаткичлар) ўзгаришини максимал рухсат этилган чегаралари бўлиб ҳисобланади.
  

Қўшимча маълумотлар:
Ҳар қандай, майли у дастлаб самарасиз НК бўлсин, у технологик жараённи назоратида тартибни билиш учун зарурий восита бўлиб ҳисобланади.
НК амалиётга муваффақияли жорий этиш учун нафақат уни тузиш ва юритиш техникасини билиш, шунингдек, картани тўғри “ўқиш”ни билиш ҳам муҳим аҳамият касб этади.
Усулнинг эътиборлиги. Нуқсонли маҳсулот чиқишининг бошланиши сифатида қандай муайян муамоларининг мавжудлигини кўрсатади. Сифат кўрсаткичларни яхшилаш ва уни таъминлашга харажатларни камайтиришга ёрдам беради.
Усулнинг камчилиги. НК саводли қуриш ўзида мураккаб вазифлар ва аниқланган қийматларни талаб этишини намоён этади.
Кутиладиган натижа. Бошқарув қарорларини қабул қилиш учун зарурий маълумотларни олиш.