Ўзбекистон миллий университети Одам ва ҳавонлар физиологияси кафедраси

. Передача информации между нейронами осущ-ся посредством высвобождающихся в области контактов хим посредников – медиаторов.

• . Передача информации между нейронами осущ-ся посредством высвобождающихся в области контактов хим посредников – медиаторов.
• На современном этапе нейронная теория включает:
• 1. Нейроны - самостоятельные морфологические единицы, а нервная система имеет расчлененную организацию.
• 2. Нейроны собраны в структурно-функциональные единицы - паттерны, модули распределительной системы.
• 3. Нервная система имеет многоуровневую и иерархическую организацию, в которой исполнительные нейроны регулируются командными нейронами

Frantsuz maktabi

• Frantsuz maktabi

Луи Ранвье (1835-1922гг.)

Нерв толасини ўрганиб чиқди.

Санкт-Петербург

• Санкт-Петербург

Ф.В. Овсянников (1827-1906 гг.)

Гистология МНТ, Узунчок мияда томирларни ҳаркатлантирувчи марказини очди.

Москва

• Москва

А.И. Бабухин

(1827-1891 гг.)

Нерв тўқимасининг гистологияси. Нейрон ўсимталари ҳақида батафсил маълумот берган

Киев

• Киев

В.А. Бец (1834-1894 гг.)

Бош мия морфологияси. Гигант пирамидал нейронларга тасниф берди

Казань

• Казань

К.А. Арнштейн (1840-1919 гг.)

Марказий ва переферик нерв тизимнинг гистологияси. Нерв элементларни метил кўки билан бўяш орқали аниқлади

Б.И. Лаврентьев (1892-1944 гг.)

Вегетатив нерв тизимнинг гистологияси

Томск

• Томск

А.С. Догель (1852-1922 гг.)

А.Е. Смирнов (1857-1910 гг.)

Кўз тўр пардасиинг гиcтологияси, бош миянинг гистологияси, орқа мия ганглияларнинг гистологияси, нерв охирларнинг гистологияси

Қадимги даврда рух ҳақида иккиа ғоя шаклланди – идеализм ва материализм. Материализм асосида Демокрит, идеализм асосида эса –Платона ва Аристотель таълимотлари ётган эди.
Иккала холатда ҳам рух маълум бир нарса даб қабул қилинди, фақат биринчи холатда у моддий эмас, иккинчи холатда эса моддийдир.
Бу ғоялар бугун ҳам фаннинг ривожига ўз таъсирини кўрсатмоқда
.
Қадимги ва ўрта асрлар
МНТ ва ОНФ ўрганиш тарихи
Бугун «ЖОН, РУҲ» информацион жараён бўлиб, бевосита ўрганиб бўлмайди, лейкин ҳар қандай информацион жараён материал субстратга боғланганлиги туфайли руҳият фаолият мияга боғлиқдир деб хисобланади
Демокрит (Demokritos),
около 460 до н. э. - около 370 до н. э.
Руҳ атомлардан иборат деб хисоблаган эди, нарсалар келаятган атомлар йиғиндиси эса, сезги органларнинг фаолиятини фаоллаштиради ва идроқ ва фикрларнинг манбаси бўлади.
Платон
428/7 до н. э.- 347 до н. э.
Одам жонининг 2 хили мавжуд деб хисоблаган. Биринчиси ўладиган, иккинчиси ўлмайдиган. Ўладидиган жон одам танаси билан бирга нобуд бўлади. Ўлмайдиган жон эса одамдан одамга ўтади. Ўладган жон тананинг турли қисмларда бўлади. Ўлмайдиган жон эса, мияда. Одамда жоннинг иккила хили мавжуд. Хайвонларда эса фақат биринчи жони мавжуд
Аристотель
384 до н.э- 322 до н.э
«Жон ҳақида» китобида руҳ ва тана бирга бўлади деб айтган. Ва улар бир бирига боғлиқлигини кўрсатган.Унинг фикрича одамда ҳам юқори тоифали ҳам қўйи тоифали жонлари мавжуд. Ҳайвонларда эса фақат қўйи тоифали жони бор. Аристотель ярим рухий хусусиятларини (кетма-кет тасвирлар, сенсор адаптация, идроқ этиш иллюзиялар)и ҳақида ўз фикрларни айтган эди. Руҳнинг асоси мия эканлигини таън олмас эди.
Гиппократ из Коса (Hippokrates)
ок. 460 до н.э. - ок. 370 до н.э.
“Тиббиётда асосий усул – бу фикр ва хулосалар билан бўладиган кузатувдир», деб айтган эди. Кузатиш қобилияти сангвиник, холерик, флегматик ва меланхолик темпеаментларни очиб беришга имконият берди:. Мия идроқ ва фиклар билан боғлиқ деб тассавур этган.
Гален (129—201)
Рим шифокори, пациентлар устида кузатувларни ва ҳайвонларда экспериментларни олиб борган олим. Гладиаторларда миянинг турли бўлимларга механик таъсир этиб, унинг функциясни ўрганган. Ҳайвонларда турли нерв толаларни кесиб, уларнинг аҳамиятини аниқлаган. Жон органлари деб, Гален мия, юрак ва жигарни деб билган. Бош мияда ютиш, чайнаш ва мимика марказалри бор деб айтган.
Европа маданиятида кейин билимларнинг ривожланиши 1000 йилга тўхтади ИНКВИЗИЦИЯ.
Абу Али Хусейн ибн Абдаллах Ибн Сино
(-Авиценна)
980 - 1037
Ўрта (V-XI) асрларда диннинг фан ривожига тўсқинлик қилишига қарамасдан ўрта Осиёда бир қанча машҳур олимлар етишиб чиқди. Ана шулардан бири буюк аллома, жахонга “Авиценна” номи билан машхур бўлган Абу Али ибн Синодир (980-1037). У дастлабки илмни Бухорода олган ва 17 ёшлик чоғидаёқ фанларни мукаммал эгаллаган. Абу Али ибн Сино Хоразм ва Эронда сарой табиби бўлиб хизмат қилган. Тиббиётдаги мисли кўрилмаган буюк ва ажойиб хизматлари, кашфиётлари уни бутун дунёга машҳур этган
Ибн Сино организмни ўрганиш одам конституциясига биринчи бўлиб эътибор берди. «Тиб қонунлари» таомлар, ички касалликлар, жаррохлик, фармакология, гигиена ва тиббиётнинг бошқа бўлиларига батафсил маълумотлар берилган.
Зигмунд Фрейд неврозга учраган беморларни даволашда Ибн Сино усулидан фойдаланган бўлса, ажаб эмас. У беморларга нафақат касаллик билан боғлиқ бўлган, балки шахсий ҳаётидаги муаммоларни ҳам сўзлатиб, беморларда психологик катарсисни (руҳий покланиш) юзага келтирган. Бирорта ҳам сири қолмай, барча дардини сўзлаган бемор руҳан анча енгиллашиб, баъзи ҳолларда бутунлай тузалиб ҳам кетган.
Ибн Сино ҳар бир беморни даволашдан олдин уни диққат билан ўрганиш, оиласи ва яшаш шароити билан танишиш ўта муҳимлигини уқтирган. Унинг бу фикрлари психогигиена фани вазифаларига ўхшаб кетади. Ибн Сино асарларида психопрофилактикага оид ишларни ҳам кўп учратамиз. Масалан, мутафаккир касалликларнинг олдини олишда тарбияга алоҳида урғу берган.
Ибн Сино бир қатор касалликлар келиб чиқиши асаб тизимига боғлиқ эканлиги, ғазаб, қўрқув, қаттиқ сиқилишлар организмни ҳолсизлантириб, турли касалликларнинг юзага келишига сабабчи бўлиши ҳақида ўз фикрларини ёзиб қолдирган. У қуйидаги тажрибани ўтказган.
Битта қўйни оддий шароитда, иккинчисини эса қафасда сақлаб, иккаласини ҳам бир хил боққан. Қафасдаги қўйнинг атрофида бўри айланиб юрган. Бир-икки кундан сўнг атрофида бўри айланиб юрган қафасдаги қўй ем емай қўйди ва ҳолдан тойиб ўлди.
Ибн Сино қўйнинг ўлимига руҳий зўриқиш ва бунинг натижасида организмнинг ҳолдан тойиши сабаб бўлган, деб хулоса чиқарган.
Ибн Синонинг организм фаолиятини бошқаришда асаб тизимининг аҳамияти ҳақидаги таълимоти Европа олимлари томонидан ХХ аср бошларида яратилган нервизм таълимотига жуда ўхшаб кетади.
Ибн Сино томир уришининг асаб тизими фаолиятига боғлиқлигини кўп тажрибаларда исботлаб берган.
У кўпгина касалликларни томир уришига қараб аниқлаган. Ибн Сино нафақат турли касалликларда томир уришининг ўзига хос хусусиятларини ўрганган, балки турли ҳиссий зўриқишлар ва асаб касалликларида томир уриши ўзгаришларини муфассал баён қилган.
Ибн Сино деонтология (кишининг хулқи, одоби_ муаммоларига ҳам бағишлаб кўп рисолалар битган. Унинг «Касалликни эмас, касални давола», деган ибораси бор. Ҳар қандай беморни даволашда унинг шахсини эътиборга олиш керак, деб ёзган эди у.
Ибн Сино Гиппократнинг темперамент ҳақидаги таълимотини чуқур ўрганиб, қуйидаги хулосага келади: барча ҳаётий муҳим жараёнларда иккита қарама-қарши ҳодисалар, яъни «қайноқ-совуқ» ва «қуруқ-нам» баробар бўлиши керак. Агар улар орасида номутаносиблик бошланса, мизож азият чекади ва касалликлар бошланади.
Ибн Сино «Ҳар бир одам маълум мизожга тааллуқли ва беморни даволаётганда бунга албатта эътибор қилиш керак», деб ёзади. У касалликлар ривожланишида руҳий омилларга катта эътибор қаратиб, касалликнинг ҳар кимда ҳар хил кечишини уқтириб ўтган ва бу ҳолат беморнинг мизожи, оилавий шароити, қайси ижтимоий табақага мансублиги ва қолаверса, уни ким даволаётганига боғлиқ, деган.
Ибн Сино баъзи одамларнинг беихтиёр ўзларида касаллик белгиларини пайдо қилиши ва ундан азият чекиб юришларини айтиб ўтганлиги олимларда катта қизиқиш уйғотган.
Ҳозирги замонда неврознинг айрим турлари мутафаккир айтгандек ривожланади. Ибн Сино шундай деган эди: «Барча руҳий кучларнинг манбаи ва таъсир қиладиган жойи асабдир, уни ортиқча зўриқтириш турли касалликларга олиб келади. Бош мия бутун организм фаолиятини бошқаради ва руҳият манбаи ҳисобланади».
Ибн Сино рисолаларида асаб марказлари ички аъзолардан махсус узун толалар орқали маълумот олиб туриши ва уларнинг фаолиятини бошқариши ҳақидаги маълумотларни учратамиз. Фикримизча, Ибн Синонинг тана ва руҳиятнинг ягоналиги ҳақидаги қарашлари ҳозирги кунда замонавий тиббиёт ютуқлари сабабли тўла тасдиқланиб, психосоматик тиббиёт деб аталувчи фанга асос солди
Ибн Сино «Хотира бузилиши бош миянинг орқа қисми, тафаккур бузилиши миянинг ўрта қисми, идрок бузилиши эса мия қоринчалари зарарланиши билан боғлиқ», деб фикр юритган. У депрессия, эпилепсия, онг бузилишлари, галлюцинация, алаҳсираш, тафаккур ва хотира бузилишлари ҳақида кўп ёзган ҳамда уларнинг турларини ажратиб ўрганган.
Тикланиш дарида механика, физика ва математика ривожланаётган пайтида одам ҳам механизм сингари фаолият кўрсатади деган фикрлар ривожлана бошланган.
Рене Декарт (René Descartes)
1596–1650
Ҳаракатларнинг рефлектор принципини механика қоидалари асосида тушунтириб берди. (рефлекс тушунчаси анча кеч шаклланган эди)
Жюльен Офре де Ламетри
1709-1751
Жон мавжуд, лейкин уни танадан ажратиб бўлмайди, Одам сезувчи, нимага дир интилувчи машина дир В 1748 гй Ламетри томонидан (Одам-машина деган асари яратилди.
Йиржи Прохазка (Jiří Procháska)
1749-1820
«Рефлекс» деган атамани киритди. Рефлекснинг жавоби уни белтирувчи стимулнинг кучина боғлиқлиги ҳақида гап юритди.. Тананинг умумий сезгиси «орқа мияда, жон оғриги эса – бош мияда жойлашган деб тассавур қилган эди. , Хулқ-атврнинг рефлексларнинг биологик аҳамиятини 9Ўз-ўзини сақлаш), (Декарт сингари механик аҳамиятини эмас) рефлектор назариясини бойитди.
Организмда кузатиладиган электр ходисаларини текширишни Л.Гальваний ва А.Вольта бошлаб, Э.Дюбуа-Реймон, Л.Германн, Н.Е.Введенский давом эттирди
Вольта Александр
Н.Е. Введенскй
Чарльз Белл
(Charles Bell)
1774-1842
Франсуа Мажанди (François Magendie)
1783-1855
Бир бирига боғлиқ бўлмаган холда орқамияда орқа илдизлари сезувчи, олдинги илдизлари эса ҳаракатлантирувчи эканлигини кўрсатишди
Белл-Мажанди қонуннинг иллюстрацияси (тизза рефлекси мисолида)
Маршал Холл
(Marshall Hall)
1790-1857
М. Холл «рефлектор ёй», деган атамани киритди ва у қўйидагилардан иборат деб кўрсатди:

• афферент нерв
• орқа мия
• эфферент нерв

Иоганнес Мюллер (Johannes Müller)
1801-1858
Мюллер «сузги органларнинг специфик энергияси ҳақмда» тамойилни эълон қилди, унга мувофиқ, ҳар бир сезги орган фақат унинг учун специфик бўлган энергияни қабул қилади
Франц Галль (Franz Joseph Gall)
(1758—1828)
Аанатом, - френология , деган таълимотини яратди. Унга мувофиқ турли руҳий қобилиятлар бош миянинг маълум бир қисмларида жойлашган бўлим, уларга бош миядаги турли тепаликлар ва калла суякдаги рельфи тўғри келади.
Френологические карты Ф.Галля
. И.М.Сеченов ва В.Я.Данилевкий айни вақтда нерв марказларидаги электр ҳодисаларини биринчи бўлиб текширишди. Қўзғалиш жараёни электр потенциалининг ўзгаришига боғлиқ бўлганлигидан, нервлар, мушаклар ва марказий асаб тизимидаги электр ҳодисаларини ўрганиш зарур деган хулосага келишди.
XIХ 22 асрда Г.Гельмгольц ва бошқалар бу соҳада, айниқса кўриш ва эшитиш физиологиясида кўп далиллар тўплашди.
Кўз ва қулоқ рецепторларини текшириш учун сезгир асбоблар ихтиро қилина бошлади ва бу аъзолар фаолиятини тушунтирувчи назариялар яратилади.
Реакцияларни қайд қилиш усуллари ишлаб чиқилгани туфайли турли физиологик жараёнларнинг қанча давом этишини аниқ ўлчаш мумкин бўлди. Ҳаттоки қўзғалишнинг нерв бўйлаб тарқалиш тезлиги каби тез ўтувчи жараён ҳам миқдор – фазо - вақт жиҳатидан ўлчанди (Г.Гельмогольц)
Э.Дюбуа - Реймон ўзи таклиф этган индукцион аппаратнинг ёрдамида тирик тўқималарни таъсирлаш методикасини мукаммал ишлаб чиқди;
XIХ асрда И.М.Сеченов, И.П.Павлов, С.П.Боткин, А.А. Остроумов, В.М.Бехтеревлар каби физиологлари ва клини-цистлари ишлаб чиққан прогрессив, материалистик таълимот - нервизм организм бутунлиги ҳақидаги таълимот ривожланди.
Нервизм организмнинг бир бутун ва қисмлар бутун организмга нерв тизими орқали бўйсунади, деган тасаввурга асосланади. МАТга эга бўлган одам ва ҳайвонларда бу тизим бутун организм функцияларини бошқариб, уйғунлаштириб туради ва унинг ҳаёт фаолиятини яшаш шароитига бир бутун қилиб мослаштиради.
. Нервизм позициясидан қараганда, кўп ҳужайрали организм ҳужайраларнинг ўзича модда алмаштириш, нафас олиш, таъсирланувчанлик, кўпайишга қодирлигидан бу ҳужайралар мустақил организмлар экан, деган маъно чиқмайди; уларнинг фаолияти бир бутун организмга бўйсунади.
Нервизм таълимоти бутун XIX аср давомида тўплаган жуда кўп фактларга асосланган. Нерв йўли билан бошқа-рилишини ўрганиш ўша асрнинг энг катта мувофақи-ятларидан бири бўлди
Кўп олимлар Ф.Мажанди, Кл.Бернар, К.Людвиг, Р.Гейденгайн, ака-ука Э. ва Э.Веберлар, А.П.Вальтер, ака-ука Ционлар, В.Ф.Овсянников, Н.А.Миславский, И.П.Павлов, У.Гаскеллар турли асабларни қирқиш усуллари ёрдамида ички аъзолар функциясининг асаб йўли билан бошқарилиш механизмини аниқлашди.