Ўзбекистон миллий университети Фалсафа факультети Ўзр фа фалсафа ва ҳуқуқ институти

ТАРАҚҚИЁТ ВА ҚАДРИЯТЛАР:
ТАРИХНИ АКСИОЛОГИК ТУШУНИШ
Ижтимоий фикрлар ривожида тарихий тараққиётни турли хил тушунишларга
дуч келасиз: диалектик, метафизик, материалистик, идеалистик. Ривожланишни муайян
цивилизацияларнинг ўрни алмашинувидан иборат деб талқин қилиш, тарихни
формацияларнинг алмашинуви тарзида тушунишдан фарқ қилади. Худди шунингдек,
ўтмишни социологик, политолик, культурологик тушуниш ҳам бор. Буларнинг бири
тарихни кишиларнинг узлуксиз ижтимоий фаолияти, деб тушунишга асосланган,
бошқалари уни сиёсий системалар, давлатларнинг алмашинуви, ёки моддий ва
маънавий бойликларни яратиш жараёни тарзида тавсифлашга таянади. Тарихни бундай
ранг-баранг тушуниш усулларини бир-бирига асло қарама-қўйиш керак эмас. улар
инсоният жамиятининг ривожига турлича ёндашувни, серқирра тарихнинг турли
қирраларини хилма-хил томонидан ўрганишни ифодалайди. Бу хилма-хиллик, аслида,
бир бутун билиш жараёнининг яхлит тарихий ривожланишга турли-туман йўл ва
усуллар билан тарихий реалликни тўғри акс эттирадиган хулосалар чиқаришга
интилишини ифодалайди. К қ хна ва навирон тарих эса, бу хилма-хил, ҳамда турли-
туман хулосаларга парва илмасдан, ўтмишдан келажакка томон залворли қадам
ташлаб бораверади.
Тарихни аксиологик тушуниш - ўтмишни, тараққиёт жараёнини
қадрлаштуйғуси ва қадриятлар мезони асосида талқин қилиш, қадриятлар соҳасидаги
вақт ва замон билан боғлиқ ўзгаришларни ижтимоий ривожланиш жараёнининг
таркибий қисми сифатида намоён бўладиган биалектик жараён тарзида эътироф
этишдир. Тарихий тараққиётнинг ҳар қандай даврида жамият барқарор ривожланаётган
бўлиши ёки беқарор ўлиб қолганлиги, яъни унда турли номутаносиблар кучайиб
кетганлигига қарамасдан, аксиологик жиҳатдан умумийлиуни кузатиш мумкин:
тарихий ривожланишнинг ҳар қандай босқичига қадриятларнинг ўзига хос системалари
мос келади, яъни ҳар қандай даврнинг қадриятлар системаси мавжуддир. орадаги
диалектик алоқадорлик яна шунда намоён бўлади-ки, нисбатан узоқроқ давом этадиган
жамиятнинг ижтимоий барқарор ривожланиш ҳолати ўзига мос барқарор қадриятлар
тизимини шаллкнтиради, би тизим эса ўз навбатида ана шу барқарорликнинг маънавий
жиҳатларидан бирига айланади. Жамият беқарор бўлиб қолганида, унда
номутаносибликлар кўпайиб, улар бирор-бир тарзда юзага чиқаётганида шу даврнинг
қадриятлар тизими ҳам беқарор бўлиб қолади. у жамиятни асосий субъектларнинг
ҳамжиҳатлигини таъминлайдиган маънавий мезон сифатидаги аҳамиятини йўқота
бошлайди.