Ўзбекистон халқаро ислом академияси

3-ma’ruza. Islomdan oldin arablar e’tiqod qilgan qadimgi din va diniy qarashlar
Reja

1.Odamning yaratilishi. Odam alayhissalomning? Undan esa Momo havoning yaratilishi

2.Ularning Erga tushirilishi

3.Hobil va Qobil qissasi. Shis alayhissalom

Tayanch so‘z va iboralar:Ibin al-Asir, Kitob al-asnom, Lot, Uzzo, irot, Asof, "Manof", "zu-l-Xalsa" , "zu Shiro"
1. Ko‘pxudolilik (al-vasaniya)

Arabiston yarim orolining katta qismida islom vujudga kelgunga qadar ko‘pxudolilik hukm surardi. Arablarning eng qadimgi dinlari jumlasiga totemizm, fetishizm, animizm va o‘tmish ajdodlarga /salaflarga/ sig‘inishni kiritish mumkin. Totemizmning yaqqol dalili sifatida ko‘p arab qabilalarining nomini keltirish kifoya: asad (arslon), kalb (it), bakr (bo‘taloq), sa’lab (tulki), zib (bo‘ri) va hokazo. Fetishizm qadimgi arablarda asosan meteorit va vulqoniy toshlarni muqaddaslashtirish, ularga sig‘inishda o‘z ifodasini topdi. Ma’lumki, animizm tabiatdagi jamiki mavjudotlarni “ruhlantiradi”, ya’ni ularda “ruh” yoki “jon” bor deb hisoblaydi. “Johiliya” adabiyotida marhumlarning “joni” yoki “arvohi” (ruhning ko‘pligi) haqida ko‘plab rivoyatlar bor. Ba’zi badaviy qabilalar qadimgi misrlilar singari inson vafotidan so‘ng uning “joni” yashashda davom etishiga ishonganlar. Marhumnig go‘riga tuyani so‘yib ko‘mish hollari bunga misol bo‘la oladi. Animizmning bir turi sifatida “jin”, “ajina” tushunchasi ham qadimgi arablarda keng tarqalgandi.

Arabistonda xar xil xudolarning timsoli – sanamlarga sig‘inish qachon paydo bo‘lganligi haqida muayyan tarixiy ma’lumotlar yo‘q. Harqalay, but-sanamlarga sig‘inish – dinning yangi bosqichi bo‘ldi. Ossuriylar shimoliy arab (”Aribi”) qabilalariga hujum qilganlarida ularning sanamlarini ham asirga tushirganlari haqidagi ma’lumotga qaraganda miloddan avvalgi YIII asrdayoq har bir arab qabilasining o‘z sanami bo‘lgan. Badaviy arab qabilalari sanamlarini joylashtirish uchun maxsus ibodatxonalar qurganlar. Ikki qabila urushidan so‘ng odatda mag‘lub qabila g‘olib qabila sanamiga sig‘ina boshlardi. Ba’zida g‘olib qabila mag‘lub qabilaning sanamini ham o‘z sanami yoki sanamlari safiga qabul qilishi mumkin edi. Arabistonning turli erlarida muayyan sanamlarning qarorgohi mavjud bo‘lib, ular ziyoratgohlar sifatida ma’lum edi. Makka Arabistonning diniy markaziga aylangach, u erdagi Ka’ba sanamlarning panteoniga (to‘plangan joyiga) aylanib qoldi. Islom arafasida arablar orasida butparastlik shunchalik avjida ediki, hatto har xonadonning o‘z sanami bor edi, deyish mumkin. Safarga otlangan kishi bunday sanamni qo‘li bilan siypalab, so‘ng yo‘lga tushardi, safardan qaytgach esa, birinchi navbatda, u yana sanamini silab-siypardi. Ibn al-Asirning uqtirishicha, 630 yilda Muhammad (sav) Makkani fath etganida Ka’ba ichida 360 ta sanamni ko‘rgan va ularni sindirib tashlashni buyurgan.

Ibn al-Kalbiyning arab ko‘p xudoliligiga bag‘ishlangan “Kitob al-Asnom” degan maxsus kitobi biz tahlil qilayotgan mavzu uchun eng muhim manbalardan hisoblanadi. SHu kitobda tilga olingan dastlabki 5 ta sanamning nomi (Vadd, Suvo’, YOg‘us, YO’uq, Nasr) Qur’onda ham zikr qilingan. (No‘h surasi, 22-23-oyatlar). Ularning tasviri ko‘pchilikka ma’lum edi: Vadd – erkak kishi, Suvo’ – ayol kishi, YOg‘us – sher, YO’uq – ot va Nasr – burgut qiyofasida ifodalanardi. Qur’onda zikr qilingan eng qadimgi sanamlar jumlasiga Manot, Lot va Uzza ham kiradi (Najm surasi, 19). Johiliya arablarining tasavvurida bu uchchala sanam ham ayol xudolar bo‘lgan. Ibn al-Kalbiyning aytishicha, Manot hamma arablar uchun muhtaram hisoblangan. “Hamma arablar” deb Ibn al-Kalbiy Hijoz arablarini ko‘zda tutayotgan bo‘lsa kerak. Gerodotning kafolat berishicha, Lot shimoliy arablarning bosh xudolaridan biri bo‘lgan. Tadmur malikasi Zeboning o‘g‘li Vahb al-Lot (Lot in’omi) deb atalgani shunga ishora. Nabotiylar Lotni o‘zlarining poytaxti Petraning "Ona xudosi" sifatida bilganlar. Musulmonlar Toif shahrini zabt qilganlarida Muhammad (sav)ning amri bilan Lot ibodatgohini buzib tashlaganlari - bu xudoga Hijozda ham e’tiqod qilinganining yorqin dalilidir. Uzzani Ibn al-Kalbiy eng keyin paydo bo‘lgan ayol xudo deb beradi. Agar Manotni YAsribdagi ikki arab qabilasi - Avs va Xazraj, Lotni esa Toifdagi saqif qabilasi o‘zlarining xususiy xudolari deb bilgan bo‘lsalar, Makkada quraysh qabilasi Uzzani shunday o‘rinda ko‘rardi va unga qurbonliklar keltirardi. G‘atafon qabilasi Buss degan joyda Uzza sharafiga ibodatgoh qurgandi. Ibodatgoh sahnidagi uch xurmo daraxti ham muqaddas hisoblangan, nazr-niyozni shu daraxtlar ostiga qo‘yilgan. Hijraning 8-yili Muhammad (sav)ning amri bilan bu ibodatgoh va daraxtlar yakson qilingan. Hirada ham Uzzaga ibodat qilinganligi ma’lum. Ular tong yulduzi (Zuhra)ni shu nom bilan ataganlar. Hira tarixidan al-Munzir III (505-554) asirga tushgan g‘assoniylar podshosining o‘g‘li va bir qancha rohibani Uzza sharafiga qurbon qilgani ko‘p manbalarda qayd qilingan.

Qurayshlarning Ka’ba ichkarisiga va atrofiga qo‘yilgan sanamlari orasida eng buyugi va mashhuri Hubal edi. U serdolik (qizil yarim qimmatbaho tosh)dan o‘ng qo‘lsiz inson shaklida yasalgan bo‘lib, qurayshiylar unga oltin qo‘l ulagandilar. Bu sanam oldida 7 kamon o‘qi turar, odamlar turli muammo bo‘yicha shu o‘qlarda fol ochardilar. Demak, Hubalga xizmat qilgan kohin shaxsiy masalalarda fatvo berish huquqiga ega bo‘lgan. Uhud jangi paytida (625 y.) makkaliklarning rahnomasi Abu Sufyon: "Hubalni yuqori ko‘taringlar", - deb xitob qilgani boshqa sanamlar ichida Hubalning martabasi baland bo‘lganini ko‘rsatib turibdi.

Asof va Noila sanamlari haqida bir qancha rivoyatlar borki, ularning umumiy mazmuniga ko‘ra, go‘yo aslida erkagu-ayol bo‘lgan bu ikki inson Ka’badek muqaddas joyda xunuk ish qilib qo‘yganlari uchun toshga aylantirilganlar. Ka’badagi "Reda" yoki "Rido" islom arafasida Tamim va Tayy qabilalarining sanami sifatida ma’lum edi. Ammo bu ism samud, tadmur, oromiy va safaviy yozuvlarida uchrashiga qaraganda, u umuman shimoliy arablarning qadimiy sanamlaridan bo‘lib chiqadi. Ko‘pgina sanamlarning asosiy qarorgohi u yoki bu qabila istiqomat qilgan joyda bo‘lib, Ka’bada faqat uning nusxasi o‘rnatilgan ko‘rinadi. Bular jumlasiga "Manof", "zu-l-Xalsa" va "zu SHiro"lar kiradi. Xavron shahridan (Suriya) topilgan katta toshda Manof sanamining suvrati erkak kishining qiyofasida toshni kesib yasalgan, suvrat yonida baraka va saodat tilab yozilgan matn bor. Zul-Xalsa esa Xas’am, Bojila, Bohila, Davs, Azd as-sirot va Havozin qabilalariga tegishli sanam bo‘lgan. Makkadan YAmanga borishda Tabola degan joyda hatto bu sanam sharafiga ibodatgoh (beyt) qurilgan, unga ba’zilar haj qilganlar. Muhammadning buyrug‘i bilan bu ibodatgohni buzgani musulmon lashkari kelganda Xas’am va Bohila qabilalari qattiq qarshilik ko‘rsatganlar; himoyachilardan yuz kishi o‘ldirilib, so‘ng ibodatgohga o‘t qo‘yib yuborilgan. Nabotiylar poytaxti Petradan topilgan yozuvlarda zu SHiro xudosining nomi bor. U balandligi 122 sm, eni 61 sm, silliqlanmagan qora toshdan iborat bo‘lib, oltin qoplangan asosga qo‘yilgandi. Odamlar uzoq-uzoqdan u erga ziyorat qilar, qurbonliklar qilardilar. Epifaniy uqtirishicha, zu SHiro (Dusaris) bayrami kunini 25 dekabrda nabotiylar Petra va uning yaqinidagi Alusa degan joyda tantanalar bilan o‘tkazardilar.

Ibn al-Kalbiy Qudo’a, Laxm, Juzom, G‘atafon qabilalariga tegishli O‘qaysar sanami, Anazaga tegishli - Su’ayr, Tayy qabilasining Fils degan sanamlarini ham tilga olgan. Tayyning YA’bub va Bojar singari boshqa sanamlari ham bo‘lgan.

Ibn al-Kalbiyning "Kitob al-Asnom"iga kirmagan sanamlar ham bor. Ularning jumlasi 40 tadan ortiqdir. Masalan, Kinda va Hadramavtda ma’lum bo‘lgan Jalsad sanami, Bakr qabilasiga tegishli Muharriq sanami, Tamim qabilasining Taym sanami va hokazo.

Qadimgi YAman sanamlari Ibn al-Kalbiy e’tiboridan batamom chetda qolgan. Xayriyatki, ularning nomlari musnad - janubiy Arabiston yozuvlarida qayd qilingan. YAman sanamlarining ham adadi ko‘p - yuzdan ortiqdir; ammo sinchiklab qaralganda yozuvlarda ko‘pincha xudolarning atoqli otlari emas, balki sifatlari ( taqvodorlik yuzasidan xudolarning otidan ko‘ra sifatlari bilan atash - somiy xalqlarining qadimiy odatidir) zikr qilingan ko‘rinadi. Qadimgi YAman aholisining diniy tushunchasi shimoliy va markaziy Arabiston aholisinikiga nisbatan ertaroq rivojlangan bo‘lishi kerak, chunki miloddan oldinroq YAman ko‘p xudoligi asosan uch samoviy jism - Oy, Tong yulduzi (Zuhara) va Quyoshga sig‘inishda o‘z ifodasini topgandi. Mutaxasissislarning fikricha, qadimgi yamanliklar bu uch samoviy jismni Ota, O‘g‘il va Ona sifatida tasavvur qilganlar. Gap shundaki, hamma qadimgi yaman lahjalarida Oy - muzakkar ism (Main va Avsonda - Vadd, Saboda - Almaqah, Qatabonda -amm, ya’ni amaki, Hadramavtda - Sin), Zuhara yulduzi ham muzakkar (Astar), Quyosh esa - muannas ism (Mainda - "Nakrah", Saboda - "Zot Hamim", Qatabonda - "Zot Saxr") hisoblangan.

Boshqa xudolarga nisbatan ota, amaki, mo‘ysafid hisoblangan Oy, albatta, shu maqomga munosib sifatlarga ega bo‘lmog‘i lozim edi. YOzuvlarda unga tegishli "sodiq", "hakim" (donishmand), "alim" (bilag‘on), muharram (muqaddas) kabi so‘zlar uchraydi. Bir matnda Oy "Ota o‘z aziz farzandlarini sevgani kabi mo‘minlarni sevguvchidir" deyilgan. Bularning xammasi janubiy arablarda xudolar tushunchasi ruhiy-axloqiy darajaga ko‘tarilganini ko‘rsatadi.

SHuni qayd qilish kerakki, Main davlati qulagach (miloddan avval VI asr boshi), u erda Oy xudosini anglatgan "Vadd" xam yo‘q bo‘ldi. "Vadd" sanami Main savdogarlari orqali Arabistonning ko‘p joyida ma’lum bo‘lib, to islomgacha unga ibodat qilingan bo‘lsada, janubiy Arabistonda sabolilar ustunlikka erishgach, Oy xudosi al-Maqah va Xavbas nomlarini oldi. Sabo mukarriblari va maliklari Almaqah sharafiga ibodatgohlar qurdilar. Ularning eng yiriklari Sirvoh (Sabo mukarriblarining poytaxti) va Marib (Sabo maliklarining poytaxti) shaharlarida joylashgandi.

Quyosh xudosi janubiy Arabistonda baraka va mo‘l hosil keltiruvchi "Astarning onasi" (Umm Astar) sifatida ma’lum edi. Sirvoh shahridan topilgan sabo yozuvida aytilishicha, Umm Astar ibodatgohiga bir yo‘la to‘rt farzand ko‘rgan bir ayol to‘rtta oltindan yasalgan timsol (haykalcha) in’om qilgan. Mainlilarda Nakrah va sabolilarda "Zot Hamim" deb atalgan Quyosh xudosi "nafrat" va "urush" maqsadlariga ham xizmat qilgan. Ossuriya, Bobil, Xanaan (Falastin), Tadmur va Habashistonda ma’lum bo‘lgan "Astar" xudosiga janubiy arablar ham ibodat qilganlar.

Miloddan avval I asrda Janubiy Arabistonda Hamdon qayllarining nufuzi kuchayib, ular o‘z xudolari "Tolib Riyomni" boshqa xudolardan ustun qo‘ya boshladilar. Deyarli uch asr yozuvlarda zikr qilinmay qo‘yilgan "Almaqah" faqat IV asrga kelib, yana paydo bo‘ldi. Ammo bu safar uning "umri" qisqa bo‘ldi: V asr o‘rtalaridan boshlab YAman yozuvlarida "Zu Samo", ya’ni "Osmon egasi" va "Rahmon " nomli xudolar paydo bo‘ldi. SHuni aytish kerakki, bu ikkala xil topinishda ham yakka xudolik (tavhid) g‘oyasi bor. "Zu Samo" va "Rahmon" ismlari 10 dan ortiq yaman yozuvlarida zikr qilingan bo‘lsada, ular bilan bog‘liq ibodat va marosimlar haqida hech qanday ma’lumot berilmaydi. Na bu ikki xudo sharafiga qurilgan ibodatgohlar haqida xabar bor. Lekin shu narsa ayonki, Almaqah, Tolib Riyom va boshqalar qabila xudolari sifatida ma’lum bo‘lsa, Zu Samo muayyan qabila yoki jamoa xudosi emas, balki YAmanda qandaydir tanho xudoga topinishga da’vat qiluvchi aqida sifatida dunyoga keldi. Ammo yangi e’tiqoddagilar o‘z yozuvlarida oldingi xudolarning ismini ham zikr qilishda davom etganlar.

SHu davrga tegishli satrlari qisman o‘chib ketgan, ammo mazmuni tushunarli bir yozuvda aytilishicha, bir guruh "niyati buzuqlar" "Zu Samo" sanami turgan muqaddas joyga bostirib kirganlar, sanamni o‘g‘irlab, u erdagi bor narsalarni talon-taroj qilganlar hamda unga vasiyat qilingan vaqf erlarini egallab olganlar. Ammo bu xudoning obidlari (ya’ni unga ibodat qiluvchilar) kelib, o‘g‘irlangan narsalarni qaytarib oldilar, zarar etgan joylarni tuzatdilar va "Zu Samo" xudosidan tavba va kechirim so‘rab, qurbonliklar qildilar. Matnning oxiri "Zu Samo" o‘z sha’bi (ya’ni xalqi)ning umrini "uzoq qilsin" degan ibora bilan tugagan. "SHa’b" so‘zi bu erda shu xudo tarafdorlari va unga ibodat qiluvchilarni anglatayapti.

Rahmon zikr qilingan yozuvlardan anglanishicha, doimo uning qudrati va quvvatidan madad so‘ralgan. Masalan, bir maqbara atrofiga tosh devor qurilishi munosabati bilan quruvchilar "bi xeyli Rahmon", ya’ni "Rahmon qudrati bilan" degan yozuv qoldirganlar. Boshqa bir yozuvda "Rahmon - Samo egasi" deyilgan. Bu osmon xudosi demakdir. Boshqachasiga aytganda "Rahmon" "Zu Samo" o‘rnini olgan bo‘ladi. Keyinroq Rahmon "Osmon va Er egasi (Zu Samo va Ard) degan nomni oldi. Bu aqidaga e’tiqod qiluvchilarning tushunchasida Rahmon - butun borliqni boshqaruvchi yagona xudo edi.

SHunday qilib, islom vujudga kelishi arafasida janubiy Arabiston aholisining e’tiqodida katta o‘zgarishlar yuz berdiki, musnad yozuvlaridan bexabar bo‘lganliklari uchun Ibn al-Kalbiy va boshqa arab axboriylari bu masalaga e’tibor bermaganlar.

Umuman olganda, Arabiston yarim orolining janubida ham, shimolida ham aksariyat aholi har xil but-sanamlarga sig‘inardi, ya’ni ko‘p hudolikda edi. Ammo arablarning butparastligini faqat totemizm, fetishizm singari ibtidoiy, ilk din shakllari sifatida emas, balki uzoq yo‘lni bosib o‘tgan, nisbatan yuqori darajada turgan ko‘p hudolilik sifatida qabul qilmoq kerak.