Õzbekistan Respublikasi joqari hām orta arnawli bilim beriw ministirligi Berdaq atindaği qaraqalpaq māmleketlik universiteti Ekonomika fakulteti finans tālim bağdari 1-kurs student Turdimuratov Miyirmannin Ekonomikaliq teoriya pāninen kurs jumisi

Bazar ekonomikasina õtiwdin “õzbek” modeli.

Õtken āsirdin 90-jillarina kelip burinği awqam respublikalar ortasindaği baylanislardin ùziliske tùsiwi hām jana bazar qatnasiqlarinin qālipleskenligi, māmleketimiz aldina bazarğa qaysi joldan hām qanday õtiwimiz kerek? Degen sorawdi qoydi.

Bazar qatnasiqlari xalqimiz ushin putkilley jana tusinik emes edi. Sebebi burin ata-babalarimiz “ulli jipek” joli arqali karwanlardi alip, sawda-satiq jumislarin jurgizgen, shiğis penen batis ortasinda baylanislardi tāmiynlegen. Bunin ushin respublikamizda barliq qolayli shārayatlar da bar edi. Māmleketimizdin qolayli tabiyiy-klimat shārayati, geografiyaliq jaylasiwi, bay tābiyiy resurslari,bazar sistemasina õtiw ushin toliq imkaniyatlardi jaratip beretuğin edi. Biraq 70 jil dawaminda isbilermenlikten, izleniwshilikten, dõretiwshilikten hām milliy qādiryatlardan uzaqlastirilğan xalqimiz ushin birden bazar sistemasina õtip ketiw ansat emes. Usinday bir jağdayda xaliqti keleshegi ulli, azat hām abat watan quriw jolinda birlestiriw ushin ùlken kùsh, jiger hām martlik talap etiletuğin edi.

Māmleketimizde qāliplesken jağdaydi esapqa ala otirip, respublikamizdin birinshi prezidenti Islam Karimov aqilğa muwapiq is tutip, qatan siyasiy sanani payda etip, māmleketimizdi teren krizisten alip shiğiwğa qaratilğan, turaqli socialliq bağdarlanğan bazar ekonomikasin quriwdin hār tārepleme puxta oylanilğan reformalar strategiyasin islep shiqti hām oni āmelge asiriwğa basshiliq etti. Prezidentimiz basshiliginda socialliq bağdarlanğan bazar ekonomikasina tiykarlanğan huqiqiy demokratiyaliq māmleket quriw hām puqaraliq jāmiyetti qāliplestiriw maqsetinde oğada mashaqatli, sonin menen birge, sharapatli rawajlaniw jolin basip otildi.

Dāslepki dāwirlerde, bazar ekonomikasina õtiwdi tabisli āmelge asirğan ellerdin õtiw modellerinen paydalaniw usillari da bildirildi. Turkiya hām Qitaydin õtiw jollarinan paydalaniw õzbekistan ushin maqul keldi degen pikirler de boldi. Biraq dunya ellerinin bazar ekonomikasina õtiw jollari qansheli darejede duris hām tabis keltirgen bolmasin, olardin tājriybesin tuwridan tuwri kõshirip aliw naduris bolar edi.

Sonliqtan Birinshi Prezidentimiz I.A.Karimov õzbekistannin õzinin rawajlaniw joli boliwi kerek, degen principte qatan turip, biz hesh bir māmleketten nusxa alalmaytuğinimizdi dāliyillep kõrsetti. Õzbekistannin aldinda bir neshe strategiyaliq rawajlaniw jollari bolip, olardin har biri puxta ùyrenilip, teren analiz etildi.

Rawajlaniw modelin shiyki zat, agrar, industrial hām xizmet kõrsetiw bağdarlarinda jaratiw imkaniyatlari boldi. Ayrim māmleketler siyaqli rawajlaniw modelimizdi shiyki zat tiykarinda jaratsaq, ol ekstensiv rawajlaniw jolina qaytip,tābiyiy resurslardin ayawsiz isletiliwine alip keledi. Agrar tarawdi rawajlandiriw jolin tutsaq, xaliqtin kõpshilik bõlegi awil xojaliği tarawinda bānt etiw kerek. Bul jol rawajlaniwdan artta qalğan eller ushin tān bolip, ol dùnya civilizaciyasinan uzaqlasiwğa alip keledi. Rawajlaniw modelin xizmet kõrsetiw bağdari tiykarinda da dùziwge bolar edi, biraq ayrim ellerdin tājriybesi kõrsetkenindey, industrial ekonomikaliq rawajlaniw modeli natiyjelirek esaplanadi.

Õzbekistan respublikasi õzinin rawajlaniw modelinde bul jollardin unamli tareplerin biykarlamagan halda, olardan natiyjeli paydalaniw jolin tutti. Sebebi Birinshi Prezidentimiz, dunya tajriybesin ham õz ameliyatimizdin paydali tareplerin biykarlamagan halda, õzimizdin social-ekonomikaliq rawajlaniw modelimiz boliwi kerekligin korsetip bergen edi. Õzbekistannin ekonomikaliq rawajlaniw modeli xalqimizdin tariyxiy tajriybeleri, milliy urp-adetlerin de esapqa aldi. Bazar sistemasina õtiwdi eski ekonomikaliq qatnasiqlardi tez waqit ishinde (“shok terapiyasi”) saplastiriw joli menen de amelge asiriwga bolatugin edi. Biraq sol dawirdegi ekonomikaliq rawajlaniw jagdayimizdi, xalqimiz quraminda socialliq qorgawga mùtāj qatlamnin kopshilikti quraytuginin esapqa alsaq bul jol bizge maqul emes edi. Sonliqtan, awir aqibetlersiz, keskin shiyelenisiwlerdi payda etpey turip, bazar qatnasiqlarina basqishpa-basqish otiw jolin tanladiq.

Bazar qatnasiqlarina otiwdin teoriyaliq tiykarlarin, tartip-qagiydalarin, nizamliqlarin, otiw jollari ham principlerin õz ishine qamtiytugin ilimiy koncepciya jaratilip, bul koncepciyanin tiykarin “õzbek modeli” quradi.

Reformalardin õzbek modeli bunnan aldin jer juzinde jaratilgan ham bar bolgan modellerdin hesh birin takirarlamagan halda, õz mazmuni ham āhmiyeti boyinsha putkilley jana model boldi.

2. 
   “õzbek” modelinin tiykargi principleri hām õzgeshelikleri.