Ӛзбекистан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билим министрлиги Қарақалпақ мәмлекетлик университети

4.2 Саз топырақтың қурамы ҳәм қәсийетлери 
Керамикалық материаллар шийки затын тийкарынан сазтопырақ қурайды. Саз топырақ 
қәсийетлерин жақсылаў мақсетинде оныӊ қурамына майсызландырыўшы, жыныс пайда 
етиўши, күйип кететуғын ҳәм пластиклигин асырыўшы қосымшалар қосылады. Гил 
қурамындағы дала шпаты магматикалық (гранит, сиенит ҳәм т.б.) ҳәм метаморфик (гнейс) 

---

29 
таў жынысларыныӊ уныраўынан пайда болған ӛним есапланады. Сол себепли шийки зат 
қурамы тийкарынан алюмосиликатлардан (Al
2
O
3
.
2SiO
2
.
2H
2
O) ибарат болып, кварц, слюда 
ҳәм басқа минераллар, органикалық затлар араласқан болыўы мүмкин. Гил қурамында 
ҳәктиӊ болыўы керамикалық материал алыў процессинде олардыӊ бузылыўына алып келеди. 
Гилдиӊ даналы қурамы, бӛлекшелердиӊ ӛлшемлери керамикалық материал 
қәсийетлерине тәсир етеди. Гил қурамында каолин минералы кӛп муғдарда болады. Оныӊ 
бӛлекшелери диаметри 0,05 мм ҳәм оннан кемирек болса, гил суўға қарылғанда пластик 
масса пайда болады, кептирилгенде формасын сақлап қалады ҳәм күйдирилгеннен кейин 
буйым беккем ҳәм суўға шыдамлы болады. Буннан тысқары гил қурамында бӛлекше 
ӛлшемлери 0,005-0,15 мм ли шаӊ тәризли ҳәм бӛлекше ӛлшемлери 0,16-5 мм ли қум болыўы 
мүмкин. 
Гиллердиӊ тийкарғы қәсийетлери пластиклиги, ҳаўада ҳәм күйдириўдеги киришиши, 
отқа шыдамлылығы, буйымныӊ реӊи ҳәм басқалар. 
Пластиклик гил ҳәм суў араласпасыныӊ сыртқы күш тәсиринде жарықлар пайда 
етпестен керекли формаға кириўи ҳәм күш алынғаннан кейин усы форманы сақлап қалыў 
қәсийети есапланады. Гил бӛлекшелери қаншелли майда болса, ол соншелли суўды кӛп 
талап етеди ҳәм буйымды кептириў ҳәм писириў процессинде киришиш жоқары болады. 
Гиллер жоқары пластик (майлы) орташа пластик ҳәм кем пластик (майсыз) болады. Майлы 
гиллерге ислеў бериў аӊсат, бирақ буйымларды кептириў ҳәм писириў процессинде кӛлеми 
киширейеди ҳәм сызықлар пайда болады. Гил пластиклигин асырыў мақсетинде жоқары 
пластикликтеги гил, бентонитлер ҳәм сырт актив затлар (техникалық лигносулфонатлар ҳәм 
т.б.) ислетиледи. 
Жоқары пластикликтеги гилди майсызландырыў ушын шийки зат араласпасына 
майсызландырыўшы қосымшалар (шамот, шлак, күл, майда қум ҳәм т.б.) ямаса белгили 
муғдарда пластиклиги кем гил қосылады. 
Керамикалық материалда геўек пайда етиў ушын оныӊ қурамына ағаш кепеги, тас 
кӛмир порошогы, лигнин, торф шаӊы сыяқлы күйдириў процессинде жанып кететуғын 
қосымшалар қосылады. Бул қосымшалар майсызландырыўшы есапланады. 
Гил қурамына дала шпаты, темир рудасы, доломит, магнезит, қумтас, талк, шийша 
порошогы, перлит ҳәм басқалар керамикалық буйымлардыӊ писириў температурасын 
тӛменлетиў ушын қосылады. 
Керамикалық буйымлардыӊ кислотаға шыдамлылығын асырыў ушын қурамына суйық 
шийша ҳәм қум араласпалары биргеликте қосылады. Темир, кобалт, хром, титан ҳәм басқа 
металлар оксидлери киритилип, реӊли керамикалық буйымлар таярланады. 
Керамикалық буйымлар суў ӛткизбеслиги ямаса бети тегис, ширайлы болыўы ушын 
бети глазур ямаса ангоб пенен қапланады (сырланады). Глазур 0,1-0,2 мм қалыӊлықтағы 
шийша тәризли қаплама болып, писириў процессинде керамикалық материалларға үлкен 
күш пенен жабысады. 
Глазурлар шаффоф ҳәм шаффоф емес түрли реӊлерде болады. Глазур кварц қумы, 
каолин, дала шпаты, ишқорли ҳәм еришқорли металлар бирикпелеринен порошок ҳалатында 
таярланады ҳәм буйым бетине порошок ямаса суспензия ҳалатында писириўден алдын 
жағылады. 
Ангоб ақ ямаса реӊли гил араласпасын буйым бетине сүртилип, писирип алынған 
жылтырамайтуғын қаплама болып, буйымлардыӊ бет бӛлеги тығызлығын асырады. Ангоб 
ҳәм керамикалық буйымлар қәсийетлери уқсас болыўы зәрүр, кери жағдайда қаплама 
кӛтерилип кетиши мүмкин. 
Таркибидаги осон эрувчан темир оксидлари ва қийин эрувчан моддаларбўлган табиий 
тупроқни минерал қўшилмалар билан қориштириб тайѐрланган буюмни юқори ҳароратда 
куйдирганда осон эрувчанмоддалар эриб, қолганларини ўзаро боғланади ва натижада сопол 
ҳосилбўлади. Сопол буюмнинг эриган қисми (ички тузилишидаги) сопол черепоги дейилади. 
Табиатда жуда кўп тарқалган соз-тупроқ сополбуюмлар ишлаб чиқаришда бирдан-бир хом 
ашѐ ҳисобланади. Тупроқ сувбилан аралаштирилганда у осон қолипланувчан пластик лойга 

---

30 
айланади.Кейин уни қолиплаб юқори ҳароратда куйдирилади ва турли қурилишбуюмлари, 
рўзғор анжомлари ҳамда меъморчилик қисмлари ишланади. 
Таркибида асосан SiO
2
- 40...50%, Al
2
O
3
- 40...50%, Fe
2
O
3
- 9...15%ва қолгани MgO, 
CaO, Na
2
O ва K
2
O бўлган соз тупроқ, суглинок, сланецлитупроқ, аргиллитлар сопол 
ашѐларга хомашѐ сифатида ишлатилади. 
Сопол қурилиш ашѐларини ишлаб чиқариш технологияси қуйидаги жараѐнларга 
бўлинади: 
-лойни тайѐрлаш ва қолиплаш усуллари: пластик (сув микдори 18-28%), қуюқ (сув -
13...18%), қуруқ (намланиши 2...6%) ва шликер (сувмикдори 40%); 
-қуритиш (90-100
0
C да 15-36 соат туннел хумдонда); 
-куйдириш (900-1100
0
C да 30-70 соат туннел хумдонда). 
Сопол ашѐлар гурухига оддий деворбоп ғишт, ковак ва яхлит сополплиткалар, бино 
фасадини ва ички деворларини пардозлашда ишлатиладиганплиткалар, мозаик плиткалар, 
канализация ва дренаж қувурлар, кимѐвийчидамли сопол буюм ва ҳ.к. лар киради. 
Заводда тайѐрланадиган сопол буюмлар ва улар учун ишлатиладиган хомашѐлар 
тажрибахонада текширилади ва ЎзРСТ шартларига таққосланади.