Ózbekistan respublikasi informaciyaliq texnologiyalari hám kommunikaciyalarin

Kompyuter tarmaǵınıń protokolları
Protokol - bul qaǵıyda hám ámeller kompleksi bolıp, baylanıs aparıw rejimin basqaradi. Tuwrısıda, informaciya almasinuvida qatnasıp atırǵan hámme kompyuterler birdey protokol menen islewi kerek, sebebi informaciya uzatıp bolǵandan keyin hámme qabıl etip alınǵan informaciyalardı aldınǵı kóriniske taǵı qaytarıw kerek. Tarmaq adapteri menen tarmaq programmalıq taminotining baylanısın tarmaq adapterleriniń drayverlari ámelge asıradılar. Drayver sharapatı menen áyne kompyuter adapter apparatınıń hesh qanday ayrıqshalıqlardı bilmewi múmkin (kórsetkishlerdi, adresin hám ol menen informaciya almaslaw kodların ). Drayver hár qanday klassdagi adapter platası menen programmalıq támiynatı baylanısin bir túrli etiwge xızmet etedi (onı fiksatsiyalaydi). Tarmaq adapterlerin óndiriwshiler olarǵa ko'shib tarmaq drayverlarini xam birge beredi. Tarmaq drayverlari tarmaq programmalarına xar túrdegi óndiriwshiniń platası hám hátte túrli jergilikli tarmaqlar platası menen de birdey islewge múmkinshilik beredi (Yethernet, Arsnet, Júzimen-Ring). Egerde gáp OSI standart modeli haqqında barsa, ol jaǵdayda drayverlar ádetde joqarı basqısh astınıń wazıypasın atqaradılar. Mısalı, adapterdiń bufer yadında uzatılatuǵın peketlarni drayverlar payda etediler, tarmaq arqalı kelgen paketlerdi bul yaddan oqıydılar, informaciya uzatıwǵa buyrıq berediler hám kompyuterge paketti qabıl etilgeni haqqında xabar berediler. Shlyuz (shlyuz, gateway) - hár qıylı daǵı tarmaqlar (jergilikli hám xalıq aralıq ) birligin támiyinleytuǵın tarmaq apparatı yamasa programması qural. Tarmaq apparatı bir túrdegi fizikalıq ortalıqtaǵı (tarmaq ) protokoldan ekinshi túrdegi fizikalıq ortalıq (tarmaq ) protokolına jiberedi. Mısal ushın interenet menen baylanısıw ushın shlyuzdan paydalanıladı. Bunday apparat marshrutizator atı menen de júritiledi. Shlyuz - ádetde túrli kórinistegi protokollarǵa iye tarmaqtı bilashtirish ushın xızmet etiwshi apparat. IP tarmaqlarında shlyuz wazıypasın marshrutizator atqaradı, tarmaq baylanıs kanalı sizdiń jeke kompyuteringizdagi Internetge jalǵanǵan kanal menen. Hár qanday jaǵdayda da adapter platasın satıp alınǵan zat etiwden aldın uyqas penentúsetuǵın apparatlar dizimi menen tanısıw paydadan holi emes albette (Hardware Compatibility List, HCL), hámme tarmaq operatsion sistemasın óndiriwshiler kesteni baspa etediler. Endi qısqasha talay joqarı basqısh protokolların kórip chikamiz. Bir neshe standart protokollar kompleksi (olardı taǵı steklar dep ataydılar ) ámeldegi, olar júdá kóp tarqalǵan :
• ISO/OSI protokollar kompleksi;
• IvM system Network Architecture (SNA);
• Digital DECnet; • Novell Net Ware;
• Apple, apple Talk;
• Internet global tarmaq protokollar kompleksi, TSR/IR. Bul dizimge global tarmaqtı kiritilgenligi túsinikli, sebebi OSI modeli hár qanday ochik sistemada isletiledi. Sanap ótilgen protokol jıynaqları ush tiykarǵı túrge bólinedi:- ámeliy protokollar (OSI modeli ámeliy, prezentatsion hám baylanıs waqtın boshkarish basqıshlar wazıypasın atqaradı ); - transport protokolları (OSI modeliniń transport hám baylanıs waqtın boshkarish basqıshlar wazıypaların atqaradı ); - tarmaq protokolları (0 SI modeliniń ush pastgi basqıshlar wazıypaların atqaradı ). Ámeliy protokollar - qosımshalardıń baylanısi hám olar ortasındaǵı informaciya almasınıwın támiyinleydi.
• FTAM (File Transfer Access and Management) - fayllarǵa ıyelew;
• X. 400 - electron pochtalardı xlqaro almaslaw ushın CCITT protokolı ;
• X. 50 0 - bir neshe sistemada fayl hám katolog hizmati;
• SMTP (Simple Mail Transfer Protocol) - electron pochta almasinuvi ushın Internet global tarmaq protokolı ;
• FTP (File Transfer Protocol) - fayllardı uzatıw ushın Internet global tarmaq protokolı ;
• SNMP (Simple Network Management Protokol ) - tarmaq monıtorıń, tarmaq bólimlerin qadaǵalaw hám olardı basqarıw protokolı ;
• Telnet - Internet global tarmaq protokolı, ol uzaqtaǵı xostlarni dizimnen ótkeriw hám olarda informaciyaǵa qayta islew wazıypasın atqaradı ;
• Microsoft SMBs penen (Server Message Blocks penen- blokı soobshenie servera - serverdi xabar beriw blokları ) hám klient qabıǵı yamasa Microsoft redirektorlari;
• NCP (Novel Net Ware Core Protocol) hám klient qobig'I yamasa Novel redirektorlari; Tarmaq protokolları - mánzillew, jóneltiriw, aljasıqlardı tekseriw hám qayta uzatıw sorawların basqaradi. Olardı kóp isletilediganlari tómendegiler:
• IP (Internet Protocol) - informaciya uzatıw ushın TCP/IP - protokolı ;
• IPX Internet Work Packet Exchange) - paketlerdi uzatıw hám báǵdarlaw ushın mólsherlengen Net Ware firma protokolı ;
• NW Link - IPX/SPX protokolları Microsoft firmasınıń ámelde qollanıw ;
• Net BEUI -transport protokolı - ol informaciyalardı tiyisli waqıtta uzatıw hám Net BIOS penenqosımshası. Sonı aytıp ótiw kerek, protokollardı proektlestiriwtiruvchilar joqarıda kórsetilgen basqıshlarǵa mudamı xam ámel etpeydilar. Mısalı, birpara protokollar OSI modeliniń bir neshe basqıshlarınıń wazıypalardı atqarsa, basqa protokollar bir basqıshdıń birpara wazıypaların atqaradı. Bul hal túrli firma protokolların kóbinese óz-ara uyqas penentúspewligine alıp keledi, taǵı bul protokollar ózi dúzgen protokol kompleksinde (stek) tabıslı isletiliwi múmkin, olar ol yamasa bul halda pıtken gruppa wazıypaların orınlawı múmkin. Tap sol tarmaq operatsion sistmasini ―firma‖ qılıw múmkin, yaǵnıy ochik standart OSI modeli menen óz-ara uyqas penentúspewka alıp keledi. Endi kóp tarqalǵan bazi protokollar haqqında toqtalıp ótemiz. Logikalıq jalǵanıwsız baylanıs usılı (Metod deytagramm) - Áyyemgi hám ápiwayı usıl, ol jaǵdayda hár bir paket ǵárezsiz obiekt retinde qaraladı. Paket logikalıq kanal ornatilmasidan uzatıladı, yaǵnıy qabıl etiwshi apparatın informaciya qabıllawǵa tayınlıǵın anıqlawshı xizmetker paket jo'natilmasdan hám sonıń menen birge logikalıq kanaldı joq etpesten, yaǵnıy uzatıw tawsılǵanı haqqında xabar beretuǵın paketsiz. Paket qabıl etiwshine jetip bardıma yamasa joqpa belgisiz (paket alınǵanlıǵı haqqındaǵı xabar joqarılaw basqıshqa qaldıriladi). Deytagramma usılı apparatlarǵa qoyılatuǵın talaplardı asıradı (sebebi qabıl etiwshi apparat mudamı paketti qabıllawǵa tayın bolıwı kerek). Usıldıń abzallıǵı sonda. uzatıwshı hám qabıl etiwshi apparatlar bir-birine baylanıspaǵan halda isleydiler.paketler bufer yad apparatına toplanıp keyin bır jola uzatılıwı múmkin, hámme abonentlerge paketti bir waqtıniń ózinde mánzillew múmkinliginde. Usıldıń kemshiligi - pakettiń joǵalıp ketiw múmkinshiligı bar ekenliginde, sonıń menen birge qabıl etiwshi apparat joq bolsa yamasa tayın bolmaǵan halda tarmaq paydasız paketler menen bánt bolıw múmkinshiligı bar. Paket uzatıw hám qabıllaw apparatları ortasında logikalıq jalǵanıw (kanal ) ornatılǵannan keyin ǵana uzatıladı. Xar bir informaciya paketlerine bir yamasa bir neshe xizmetker paket ko'shiladi (jalǵanıwdı ornatıw, qabıldı tastıyıqlaw, qayta uzatıwdı soraw, jalǵanıwdı ozıw ). Logikalıq kanal bir yamasa bir neshe paketlerdi uzatıw ushın ornatılıwı múmkin. Deytagramma usılına qaraǵanda bul usıl talay quramalı, lekin oǵan qaraǵanda talay isenimlilew, sebebi logikalıq kanaldı uzgunga shekem uzatıwshı apparattıń isenimi kámal, ol uzatgan hámme paketler óz jayına jetip barǵanlıǵına. Bul usılda tarmaqtıń biykar paketler sebepli júklemesi asıp ketiwi de bolmaydı. Usıldıń kemshilikleri sonnan ibarat, qabıl etiwshi abonent ol yamasa bul sebepke kóre informaciya almaslawǵa tayın bolmasa, mısalı, kabelni uzulishi sebepli, elektr derekyini óshishi sebepli, tarmaq apparatınıń buzılǵanlıǵı hám aqır-aqıbetde kompyuterdi buzılıw hallarında jaǵdaydan shıǵıp ketiw talay qıyınshılıqlı másele bolıp qaladı. Bul halda tastıyıqlanmagan paketti qayta uzatıw algoritmı kerek boladı hám tastıyıqlanmagan paket túri xam zárúrli bolıp tabıladı. Birinshi usılda isletilingen protokollarǵa mısal - bul IR hám IRX, ekinshi usılda isleytuǵın protokollar - bul TSR hám SRX. Naǵız óziniń ushın bul protokollar baylanısqan jıynaq kórinisinde paydalanıladı. TSR/IR hám IRX/SRX, olarda talay joqarı basqısh daǵı protokol (TSR, SRX), tómenlew basqısh protokolları tiykarında isleydi (IR, IRX), talap etilgen tártipte paketti behato jetkiziw kepillik beriledi. Bul kórip shıǵılǵan eki usıl abzallıqlarınan birgelikte paydalanıw imkaniyatın beredi. IRX/SRX protokolları jıynaq payda etedi, bul jıynaq Nowell (Netware) firma jergilikli tarmaǵınıń tarmaq programmalıq quralları quramında isletiledi, bul házirgi waqıtta eń kóp isletiletuǵın hám satılatuǵın jıynaq esaplanadı. Ol salıstırǵanda úlken bolmaǵan hám tez isleytuǵın protokol. Ámeliy programmalar tuwrı IRX basqıshqa murojat etiwleri múmkin, mısalı, keń kólemdegi informaciyalardı uzatıw ushın, lekin kóbirek SRX basqıshı menen isleydiler, olar paketlerdi tez hám isenimli túrde jetkerediler. Egerde tezlik oǵırı zárúrli bolmaǵan halda taǵı da joqarı basqısh isletiledi. mısalı, NetBIOS penentalay qolay servisti quraydı. Microsoft firması IRX/SRX óz orınlanıwında NWLink atı menen islep shıǵaradı. TCP/IP protokolı arnawlı global tarmaq ushın hám tarmaqlar ortasındaǵı baylanısti aparıw ushın proektlestiriwtirilgan. Ol tómen sapalı baylanıs kanallarına hám qátelikke jol qoyıw múmkinshiligı úlken tarmaqlarǵa mólsherlengen. Bul protokol dúnya kompyuter tarmaǵı Internet de qabıl etilgen, abonentlerdiń kóp bólegi ápiwayı telefon baylanıs jollarına jalǵanadılar. Onıń tiykarında joqarılaw basqısh protokolları isleydi, atap aytqanda SMPT, FTP, SNMP protokolları. TCP/IP protokollarınıń kemshiligi kishi tezlikte islewi. NetBIOS penenprotokolı (tarmaq kirgiziw -shıǵarıw tiykar sisteması ) IBM firması tárepinen islep shıǵarılǵan daslep ol IBM PS penenNetwork hám IBM Júzimen-Ring tarmaqları ushın qaratnıp, jeke kompyuterdiń BIOS penensistema ulgisine tiykarlanǵan halda proektlestiriwtirilgan. Sol dáwirden baslap bul protokol tiykarǵı standart bolıp qaldı (tiykarınan ol standartlastırılmaǵan ) hám kóp tarmaq operatsion sistemaları quramında NetBIOS penenemulyatori bolıp, olar uyqaslıqtı támiyinleydiler. Dáslepki waqıtlarda NetBIOS penenseans, transport hám tarmaq basqıshların wazıypaların atqarǵan, keyin islep shıǵarılıp atırǵan tarmaqlarda tómengi basqıshlar standart (mısalı, IRX/SRX) protokollar isletilip atır, lekin NetBIOS penenemulyator moynında tek seans basqıshı qalǵan. NetBIOS penenemulyatori IRX/SRX ga qaraǵanda talay joqarı serviske iye esaplanadı, lekin ol aste isleydi. NetBEUI - bul NetBIOS penenprotokolınıń transport basqıshıǵa shekem rawajlantirilgan protokolı.