Ózbekistan respublikasi awil xojaliği ministrligi b. Yo. Toxtaev, E. T. Ахmеdоv, V. T. Qaysarov DÁrilik ósimlikler introdukciyasi

Talqılaw hám oy-pikirler. Ósimlikler introduktsiyasi hám olardıń introduktsiya sharayatına iykemlesiw processi qıyın keshetuǵın process bolıp, dáslep teoriyalıq hám ámeliy tárepten tayarlıq zárúr.

Introduktor qánigelerdiń atap ótiwlerinshe, introdutsent ushın tán bolǵan barlıq kórsetkishler - tábiyiy kelip shıqqan jayı, tirishilik forması, ósiw sharayatı hám de introduktsiya etiletuǵın rayonlardıń klimat hám topıraq sharayatı, ósimlikler dúnyası, egiw tártibi, qollanılatuǵın agro-texnikalıq ilajlar itibarǵa alınadı. Bul kesellikti anıqlaw, induktiv (tájiriybe, ıqlım hám ekologiyalıq qásiyetleri tiykarında ) hám deduktiv (eko-tariyxıy, adaptogenetik) baǵdalarda ámelge asırılǵan.

Bul eki baǵdar I. V. Belolipov (1976- 1983) tárepinen usınıs etilgen introduktsiya processinde eko-introduktsion usıldıń tiykarın quraydı [52, 53]. Yu. M. Ólikxaev (1992) hám N. I. Shtonda (2004) lar bolsa, usı usıldı tájiriybelerde qollap, tábiyattan hám tájiriybelerden alınǵan túrli parametrlerdegi baqlawlar
tiykarında introdutsentlardi salıstırıp úyreniwdi usınıs etken. Sonıń menen birge, V. P. Pechenitsin (2004) tárepinen introduktsiya sharayatında jasalma tásir astında júzege keletuǵın ósimliklerge tán bolǵan ayrıqshalıqlardıń (tamır dúzilisi, morfologiyalıq, anatomik, embriologik o'zgerislar) nizamlıqları úyrenildi.
Ilimiy izertlewlerimizde de ob'ekt retinde paydalanılǵan introdutsentlardiń qásiyetleri induktiv hám deduktiv tiykarinda da úyrenilinip, tábiyiy kelip shıǵıwı menen 10 floristik oblastga hám 37 tuqimlasqa tiyisli 111 túr dárilik ósimlikler Buxara oazisi (ortasha yamasa kúshli) hám Xatkersho'l (kúshli yamasa oǵada kúshli) dıń kebirlengen topraqlarında introduktsiya etildi. Introdutsentlardi tuqımlasları, ximiyalıq quramı,tirishilik formaları hám tábiyiy floristik oblastlarina tıykarlanıp gruppalarǵa boldık.
Introduktsiya etilgen dárilik ósimliklerdiń kóp túrleri Lamiaceae, Asteraceae, Apiaceae, Fabaceae, Rosaceae, Solanaceae shańaraqlarınıń wákilleri bolıp, joqarı saqlanuvchanlikni - Rosaceae (50, 0 den 100, 0% ge shekem ), Fabaceae (33, 3 ten 71, 4% ge shekem ), Solanaceae ( 25, 0 den 66, 7% ge shekem ), Asteraceae (23, 1 den 33, 3% ge shekem ) tuqımlasına tiyisli túrler shólkemlesken. Introduktsiya processinde, kem (1-4) túrlerdi óz ishine alǵan Malvaceae, Apocynaceae, Amarantaceae, Rubiaceae, Campanulaceae hám Brassicaceae tuqımlaslarına tiyisli ósimliklerde de saqlanıwshanlik 50, 0 den 100% ge shekem gúzetilgen bolsa da, túrler sanınıń kemligi sebepli olardıń shorlanıwǵa shıdamlılıǵı tuwrısında anıq xarakteristika bere almadıq. Saxifragaceae, Linaceae, Papaveraceae, Rutaceae, Lythraceae, Balsaminaceae, Caryophyllaceae tuqımlaslarına tiyisli bolǵan túrlerde urıw kógeriwsheńlik kuzatilip, saqlanıwshańlıq gúzetilmegen bolsa, Hypericaceae, Tiliaceae, Scrophylariaceae, Plantaginaceae, Alliaceae, Primulaceae, Paeoniaceae tuqımlaslarınıń wákillerinde tuqım kógeriwsheńligi de gúzetilmegen.
Sonday eken, Rosaceae, Fabaceae, Solanaceae, Asteraceae, Malvaceae, Amarantaceae, Rubiaceae, Campanulaceae, Brassicaceae, Apocynaceae tuqımlaslarına tiyisli túrlerdiń kebirge shıdamlılıq dárejesi talay joqarı bolıp tabıladı.
Shor topraqlarda ósimliklerdiń saqlanıwı glikozidlilarda -44, 4-85, 7%, saponinlilerde - 75, 0-50, 0%, efir-maylılarda -30, 2-60, 0%, kislotalılarda - 50, 0-50, 0%, vitaminlilerde - 33, 3-66, 7% hám flavanoidlilarda 16, 7- 40, 0% ni qurap, smola hám jabisiwshań elementler saqlawshı, aslawshı elementler saqlawshı, ekdestenli ximiyalıq quramlı ósimliklerde tómen bolǵan. Ximiyalıq quramı tiykarında ósimliklerdiń saqlanıwın salıstırǵaıimızda, vitaminli, saponinli, glikozidli, efir - maylı hám flavanoidli ósimlikler shor topraqlarda salıstırǵanda shıdamlı ekenligi málim boldı.
Introdutsentlar turmıslıq formasına tıykarlanıp 5 gruppaǵa bólingen bolsada, olardan 88, 3% di ot (65, 3% kóp jıllıq hám 34, 7% bir-eki jıllıq ) quradı. Liana, puta, shala puta hám terekler bolsa qalǵan túrlerdi óz ishine alǵan. Ortasha kebirlengen topraqlarda ko'p jıllıq ot ósimliklerdiń tuqım kógeriwsheńligi hám nál kógeriwsheńligi 55, 1% hám saqlanıwı 30,6% yamasa 1-2 jıllıq ósimliklerde 45, 2 - 29, 1% di, kúshli kebirlengen topraqlarda bolsa, bul kórsetkishler muwapıq halda 92, 1 hám 57, 8% yamasa 83, 3 hám 62, 5% di quradı. Ot ósimliklerde kógergishlik hám kógeriwsheńligi joqarı kórsetkishni quraǵan bolsa da, vegetatsiya dawamında kóp jıllıq ósimliklerdiń 24,5-34,3%, 1-2 jıllıq ósimliklerdiń 16,1-20,8% qurip qalǵan. Sonday bolsa da, saqlanıp qalǵan (25,0-100% ge shekem ) otdiń kóp túrleri vegetatsiya dawamında kebirge shıdamlılıq dárejesi oǵada joqarı bolǵan. Shala puta hám terekler wákillerinde kógeriwsheńligi hám saqlanıw kórsetkishleri eki qıylı shorlanıw daǵı topraqlarda da joqarı bolıp, muwapıq halda 25, 0-100% gachani shólkemlesken. Túrler sanınıń ozligi sebepliularni xarakteristikalawda anıq juwmaq qilındı.
Sonıń menen birge, introdutsentlar floristik oblastlariga tıykarlanıp 19 toparǵa bolındı. Olardıń 6 túri - tropik kosmopolit hám 9 túri kul'tigen esaplanadı. 32 túr kelip shıǵıwı menen bólek 6 floristik oblastqa tiyisli bolsa, qalǵan túrler keńlew areallarǵa tiyisli bolıp tabıladı. Baqlawlar nátiyjelerine kóre, eki qıylı shorlanıw daǵı topraqlarda da, ósimliklerdiń tuqım kógerıwsheńligi, nál kógerıwsheńlik hám saqlanıwı bir birine uqsas halda, nizamlıqlı túrde kórinetuǵın bolǵan. Olar keń areallarǵa (Tsirkumboreal-Orta Jer Teńizi, Iran -Turan - Tsirkumboreal - Arqa Aziya - Orta Jer Teńizi, Iran - Turan - Tsirkumboreal - Orta Jer Teńizi hám Sudan -Zambiya ) tiyisli ósimlikler bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, Iran - Turan - Tsirkum-bareal,

tropik kosmopolitları, Tsirkumboreal -Iran - Turan, Iran - Turan -Tsirkumboreal - Arqa Aziya flora oblastlarina tiyisli ósimliklerdiń kebirge shıdamlılıq dárejesi ortasha (40, 0-75, 0% ) kórsetkishın quraǵan . Bir para túrlerde tuqim kógerısheńligi gúzetilgen bolsa da, lekin vegetatsiya ósimlikler saqlanmaǵan. Arab sahraları, Madagaskar, Indiya, Hindi-Kitay, Iran - Turan floristik oblastina tiyisli ósimliklerdiń shor topraqlarda tuqim kógerıwsheńligi hám kógergishligi ulıwma belgilengenler etilmegen. Sonday eken, kelip shıǵıwı menen Arqa Aziya floristik oblastina hám tábiy halda tarqalıwı menen Jer orta teńizinen Arqa Aziyaǵa shekem keń arealǵa tiyisli ósimlikler shor topraqlarda salıstırǵanda shıdamlı ekenligi anıqlandi. Alınǵan nátiyjelerdi qayta islewde introdutsentlerdiń individual qásiyetlerin analiz etip, olardı kógergishlik, kógerıwsheńlik hám saqlanıw kórsetkishleri boyınsha 5 gradatsiyaǵa boldık (3. 2 de keltirilgen).

Buxara oazisiniń kebirlengen topraqlarında Calendula officinalis, Matricaria recutita, Carthamus tinctorius, Silene wallichiana, Galega officinalis, Ocimum gratissimum, Hibiscus sculentus hám Glycyrrhiza glabra tuqim kógergishligi joqarı (12,4-60,4%) ekenligi gúzetilgen bolsa, joqarı saqlanıw kórsetkishi bolsa Inula helenium, Galega officinalis, Hibiscus esculentus, Matricaria recutita, Calendula officinalis, Carthamus tinctorius hám Glycyrrhiza glabra sıyaqlı túrlerde gúzetildi. vegetativ usılda egilgen ósimlikler Aerva lanata, Orthosiphon stamineus, Lapula echinata de ko'geriwshen’lik tómen-(375-54, 2%) kórsetkishni shólkemlesken bolsa, Platycodon grandiflorus, Rhamnus catartica, Glycyrrhiza glabra, vinca major, minor, Mentha piperita sıyaqlı túrler joqarı kórsetkishni (67,7-100, 0% ge shekem ) quradı. vegetatsiya dawamında hawa temperaturasınıń (35-42°S) ko’teriliwi hám shorlanıw muǵdarınıń joqarılıǵı, ko'geriwshen’lik kórsetkishi 100% ni qurag’an ósimliklerdiń de qurib qalıwına sebep boldı. Olarǵa vinca major, Chelidonium majusva Bergenia crassifolia mısal bolsa, jasaǵıshlıǵı tómen bolǵan Lapula echinata de saqlaniwshan’liq ulıwma gúzetilmeydi.
Mirzasho’ldin’ kúshli shorlang’an topraqlarında bolsa Ricinus communis penen (Sherbakov forması ), Foenuculum vulgare, Physalis alkekengi, Linum usitatissimum (Yarovaya forması ), Echinops ritro, Carthamus tinctorius, Potentilla erecta, Ammi visnaga, Matricaria recutita, Amaranthus cruentus, Hibiscus esculentus, Calendula officinaliskabi ósimliklerde tuqim kógergishligi 24,4% ten 62, 1% bolıp, bul ósimliklerdiń kópshiliginde vegetatsiya dawamında saqlanıw (56,7- 100, 0% ge shekem ) joqarı boldı. Kóplegen ósimlikler –Selene
wirridiflora, Impatiens balsamita, Sassia acutifolia, valeriana officinalis, Lavzonia inermis, Polemonium coeruleum L, Ruta graveolens, Trollius chinensis de tuqim kógergishligi tómen (3,5-16,4%) bolıp, vegetatsiya dawamında saqlanbag’anlig’i jazıp qoyıldı.
Vegetativ usılda introduktsiya etilgen 34 tur dárilik ósimliktiń barlıǵında daslep ko'geriwshen’lik gúzetildi. 18 túrde (Inula helenium, Achellia millefolium, Allium cepa, vinca minor, Platycodon grandiflorus, Ruta graveolens, valeriana officinalis, Polemonium coeruleum, Althaea officinalis, Urtica dioica, Leonurus cardiaca, Helianthus tuberosus, Rubia tinctorum, Mentha piperita, Melissa officinalis, Aronia melanocarpa, Glycyrrhiza glabra hám salmada egilgen Acorus calamus) ko'geriwshen’lik 100% ke shekemdi quradı. Olardıń 4 túri, Ruta graveolens, Allium cepa, Polemonium coeruleum, Aronia melanocarpa vegetatsiya dawamında quwrap qaladı. Basqa túrlerde saqlaniwshan’liq joqarı bolǵan. Lavandula officinalis, Salvia officinalis, Stachis officinalis, Allium sepa, Primula veris, Chelidonium majus, Origanum vulgare, Mandragora turcomanica, Aerva lanatada ko'geriwshen’lik ortasha kórsetkishti (7,7 den 75,5% ge shekem) qurap, saqlaniwshan’liq ulıwma gúzetilmegen.
Sonday eken, ortasha kebirlengen topraqlarda introduktsiya etilgen 92 turdıń 30 tasida kógergishlik hám 17 tasida ko'geriwshen’lik belgilenip, 28 tur saqlanǵan. Saqlanıw kórsetkishi Aronia melanocarpa, Rosa canina, Hip-pophae rhamnoides, Rhamnus catartica, Crataegus sanguinea, Mentha piperita, Rubia tinctorum hám Glycyrrhiza glabra de 100% ge shekem di quradı. Kúshli kebirlengen topraqlarda bolsa 68 turdin’ 27 de kógergishlik, 34 de ko'geriwshen’lik hám 38 túrde saqlaniwshan’liq gúzetilgen. Potentilla erecta, Sanguisorba officinalis, Hyssopus officinalis, Galega officinalisdıń ko'geriwshen’lik hám saqlaniwshan’lig’i birdey (70,0 den 80,0% ge shekem) kórsetkishti kórsetedi. Galega officinalis, Carthamus tinctorius, Calendula officinalis, Matricaria recutita, Physalis alkekengi, Glycyrrhiza glabra, Foeniculum vulgare, Echinops ritrodıń tuqimkógergishlik hám saqlaniwshan’lig’i joqarı kórsetkishti qurag’an bolsa, vegetativ usılda egilgen Mentha piperita, Glycyrrhiza glabra, Rubia tinctorum, Rosa canina, Crataegus sanguinea nıń ko'geriwshen’lik hám saqlaniwshan’lig’i joqarı boldı.
Ósimliklerdiń morfometrik parametrleri gúzetip barılǵanda, arnawlı bir uqsawlıq kórinetuǵın boldı. Áyne kógergishlik, ko'geriwshen’lik hám saqlaniwshan’liq kórsetkishleri joqarı bolǵan introdutsentlerdin’ ósiw hám rawajlanıw kórsetkishleri de joqarı bolǵan. vegetativ usılda egilgende, kóp jıllıq ósimlikler birinshi vegetatsiya jılıdayoq ontogenezni tolıq o'tagan. Bir jıllıq ósimliklerde bolsa ósiw hám rawajlanıw kórsetkishleri
kebirlenbegen topraqlarda o'sirilgen ósimliklerdegi siyaqli bolǵanlıǵı gúzetildi.
Introduktsiya dawamında shorlanıwǵa shıdamlı retinde belgilengen ósimliklerden: shala puta, puta hám kishi tereksheler ormanlardıń tawısıw bólegi; 1 yamasa 2 jıllıq ot keń sahracho'llarda; kóp jıllıq ósimlikler tegisliktiń tugab, bálent jerliklerdiń baslanıw jayına tarqalǵan. Hawanıń joqarı temperaturası hám qurǵaqlıqqa shıdamlı retinde anıqlanǵan túrlerdiń tábiy tarqalıw jaylarında da namgarchilik salıstırǵanda kem boladı. Biziń pikirimizcha, ásirese túbirpoyali ósimliklerdiń jedel kóbeyiwi hám túbir, túbirpoyalarning topıraqtıń tereń qatlamlarındaǵı kapillyar ızǵarlıqtan paydalanıwı qurǵaqlıqqa bolǵan shıdamlılıqtı asırǵan hám iykemlese barǵan.
Introduktsion tájiriybelerde kebirge shıdamlı retinde belgilengen túrler kelip shıǵıwı tárepten Arqa Aziya floristik oblastiga hám tábiy halda tarqalıwı menen Jer orta teńizinen Arqa Aziyaǵa shekem (ósimliklerdiń tábiy tarqalıwı - Holarctis penenkorollıǵılıq) keń areallarga tiyisli A.L.Taxtadjyannin’ (1978) klassifikatsiyasiga kóre, bul aymaqlardıń málim bólegi bálent jerler, shól hám kebirlengen yarım sho'llerden ibarat bolıp, Oraylıq hám Arqa Evropa, Kavkaz, Oltoy-Sayan, Baykal artı, Man'juriya, Oraylıq Anatoliya, Turkiston, Turan yamasa Aral-Kaspiy provintsiyalari jaylasqan [182]. Bul provintsiyalar yonma-yon jaylasqan bolip, A. N. Krishtofovich (1946 ) hám G. Valter (1975) dıń maǵlıwmatlarına kóre, evolyutsiya processinde kóp túrler basqaları tárepinen ózge aymaqlarǵa siqib shıǵarılǵanlıǵı nátiyjesinde yamasa jasaw ushın ózge aymaqlarǵa tábiy migratsiyasi sebepli, qolaysız bolsada ózge tábiy jaǵdayǵa jasap qalıwǵa májbúrliler[107, 65]. Bul túrlerdiń ámeldegi qolaysız tábiy jaǵdayǵa eko-fiziologikalıq tárepten iykemlesiwi, olardıń tábiy halda keń areallarga tarqalıwina sebep bolǵan yamasa kerisinshe ámeldegi qolaysız tábiy jaǵdayǵa shıdamsız bolǵan túrler tar aymaqlarda jasap, joǵalıp ketken túrler de gúzetilgen. G. val'ter (1975) belgilegeni sıyaqlı bul sharayat ushın namgarchilik muǵdarınıń kamligi, hawa temperaturası hám samal tezliginiń joqarılıǵı, ónimli qara topraqlar paydasızkulrang yamasa sarı tusli topraqlarǵa almasinganligi tán bolıp, mezofit ósimlikler oramı azayıp, óz ornın kserofit, psammofit yamasa birpara aymaqlar (Arqa Evropa ) de glikogalofit hám galofit ósimliklerge bosatib beredi.
Sonday eken, evolyutsiya dawamındako'pgina ósimlikler túrleri óz tábiy tarqalıw aymaqların, basqaları tárepinen ózge aymaqlarǵa siqib

shıǵarılǵanlıǵı nátiyjesinde yamasa jasaw ushın ózge aymaqlarǵa tábiy migratsiyasi sebepli ózgertiwge májbúrliler. Yaǵnıy, kóp ósimlikler túrleri qolay ekofiziologik jaǵdayǵa iye bolǵan arqadan, qolaysız (qurǵaqshıl, ıssı, samal tezligi joqarı, ónimliligi tómen yamasa shor topıraqlı, kól, teńiz yamasa dáryalar arqalı daǵı batpaqlasqan aymaqlar ) jaǵdayǵa, qublaǵa tárep jıljıtılıp kelgen. Qolaysız bolsada bul túrler, jaǵdayǵa jasap qalıwǵa hám iykemlesiwge májbúrliler. Biziń názerimizde siqib shıǵarılǵan túrlerdiń jasaw ushın gúres processinde iykemlesiw qásiyetleri jetilisken hám keyinirek dominant túrler retinde óz areallarini keńeytirganlar. Baqlawlar nátiyjelerin salıstırǵanda, shor topraqlarda introduktsiya processinde saqlanıp qalǵan 47 tur introdutsentning tábiy tarqalıw areallari salıstırǵanda keń - Orta Jer Teńizinen tap Arqa Aziya floristik oblastining tamamlanishigacha yamasa ekologiyalıq parametrlerine kóre, shor topraqlarda óse alatuǵın -glikogalofit, psammofit hám gigrofitlarga tiyisli bolıp tabıladı. Olardıń arasından shıdamlılıq qásiyetleri joqarı bolǵan introdutsentlarning ósiw, rawajlanıw, hasıldarlıq kórsetkishleriniń joqarı bolıwına hám gabitusi jaǵdayınıń jaqsılıǵına sebep: birinshiden, tájiriybeler ótkerilip atırǵan sharayat intro-dutsentning tábiy sharayatına uqsaslıǵı bolsa ; ekinshiden, bul túrlerdiń adaptogenetik qásiyetleri (reakciya norması ) dıń keńligi bolıp tabıladı.

Kópshilik saqlanmagan introdutsentlar tiykarınan, salıstırǵanda tar areallar - Tsirkumboreal', Iran - Turan, Madakaskar, Indiya floristik oblastlari hám tropik kosmopolitlariga tiyisli bolıp, olardıń 70-80% petrofit hám kriofit ósimlikler bolıp tabıladı. Shor topraqlarda petrofit ósimlikler ushın ızǵar-lik muǵdarınıń kópligi (ızǵar) yamasa kriofit ósimlikler ushın, hawa haro-ratining joqarılıǵı hám salıstırmalı ızǵarlıqtıń tómenligi unamsız tásir etedi.
Introduktsiya procesiniń juwmaǵında, nátiyjelerdi qayta analiz etip, introdutsentlarni hár tárepleme (ósiw hám rawajlanıw, hasıldarlıq hám arnawlı bir jaǵdayǵa shıdamlılıq ) introduktsion bahalaw, onıń perspektivalılı -gini belgilep beredi hám ol menen tamamlanadı.
Ilimiy tájiriybelerimizde ob'ekt retinde paydalanılǵan introdutsentlarning tábiyaatına (2. 1) hám introduktsiya sharayatında (2. 2) olar-dıń shıdamlılıǵına (3. 1, 3. 2, 3. 3) tán bolǵan ayrıqshalıqlar analiz etildi. Introduktsion ilajlardıń shor topraqlarda ámelge asırılǵanı sebepli, tiykarǵı itibar introdutsentning kebirge shıdamlılıq dárejesine qaratildi. 3. 4 te belgilengen, shor topraqlarda dárivor ósimliklerdiń introduktsiyasini bahalawda hám olardıń perspektivalılıǵın anıqlawda
islep shıǵılǵan jańa shkala, sol sharayat ushın tán bolǵan kórsetkishler hám talaplardı jıynashtirgan. Jańa shkala 5 kórsetkishten ibarat bolıp :- shor -lanishga shıdamlılıq (introdutsentning perspektivalılıǵın anıqlawda hasa -siy talap hám faktor esaplanadı ); - ızǵarlıqqa, joqarı hám tómen temperaturaǵa salıstırǵanda (suwǵarıw ushın sarplanatuǵın suw muǵdarı, tez ózgeriwshen ıqlım sharayatı itibarǵa alınǵan ); - tábiy haldako'payish (ósimliklerdiń urıw hám túbirpoyadan tábiy halda kóbeyiwi, olardıń jaǵdayǵa iykemlesiw hám shıdamlılıǵın anıqlawshı tiykarǵı faktorlardan biri) kórsetkishleri bolıp tabıladı.
Sonday etip, dárivor ósimlikler introduktsiyasi nátiyjelerine kóre, ortasha kebirlengen jerlerde (tıǵız qaldıq 1, 6 -2, 0%) 18 tur (Calendula officinalis, Mentha piperita, Matricaria recutita, Rubia tinctorum L., Althaea officinalis, Foeniculum vulgare, Melissa officinalis, Galega officinalis, Leonurus penencardiaca, Hibiscus penenesculentus, Carthamus penentinctorius, vinca minor, Glycyrrhiza glabra, Achillea millefolium, Glycyrrhiza uralensis, Rosa canina, Aronia melonocarpa, Crataegus penensanguinea) hám kúshli kebirlengen jerlerde (tıǵız qaldıq 2, 0-2, 5%) 11 tur (Achillea millefolium, Helianthus penentuberosus, Althaea officinalis, Rubia tinctorum, Mentha piperita, Glycyrrhiza glabra, Amaranthus penencruentus, Calendula officinalis, Matricaria recutita, Carthamus penentinctorius, Foeniculum vulgare) perspektivalı ósimlikler retinde tańlandı.