Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

1 BAB JAWıN QURTLARIN UYRENIWDIŃ TARIYXI HÁM HÁZIRGI JAǴDAYI

Jawın qurtılarınıń topıraq payda bolıwı jáne onıń hasıldarlıǵın saqlap qalıwda áhmiyetli ahemiyatge iye ekenligin dáslepki bar 1837 jılda Sh. Darvin (1936 ) pánge xabar bergen edi. Keyinirek topıraqtanıw alım, G. N. Vusotskiy (1898, 1899, 1900, 1901 a, 1901 b, 1906, 1923, 1930 ) XIX ásirdiń aqırı XX dıń baslarında Rossiyanıń qara topıraqlı qubla aymaqlarında jawın qurtılarınıń Allolobophora gordejeffi Mich., A. octaedra, A. foetida Sav., A. constricta, A.jassyensis túrlerin topıraqqa tásiri ústinde baqlawlar alıp barıp, jawın qurtılardıń vertikal jónelisindegi jollari uzaq waqıt saqlanıp qalıwlıǵın jáne bul jollardan olar taǵı qayta paydalanıwın anıqlaǵan.
Jawın qurtılarınıń anatomik dúzilisi hám fiziologiyasi ústinde jumıs alıp barǵan L. M. Semenova (1969 ), olardıń awqat as sińiriw shólkemleri dúzilisin azıqlanıw turine baylanıslılıǵın tiykarlab bergen bolsa, Novosibirsk wálayatında B. R. Striganova (1984) jawın qurtılarınıń Eisenia hordensrioldi túrin bir orında jasaytuǵınlıq poliploidli hám diploidli formalarında awqat as sińiriw laboratoriya sharayatında gúzetip, olardıń azıqlanıw qásiyetlerine kóre parıq etiwin kórsetib berdi.
G. A. Nevmuvaka (1966 ) jawın qurtılarında nerv regulyatsiyasini, G. A. Surova, A. G. Kreslavskiy, A. S. Severtsov (1995) ayırım faktorlardıń Eisenia foetida ga tásirin, M. Yu. Pumen, V. K. Kazakov, L. G. Mkrtchyan (1998) oligoxetlar ishek kletkalar iskerliginiń basqariliwı mexanizmin úyrenıw boyınsha hám ádewir islerdi ámelge asırdılar.
K. R. Varley (1961) dıń sıpatlama beriwinshe, jawın qurtınıń Allolobophora caliginosa f. trapezoides túrlerin awqat as sińiriw shólkemleri shıǵındısında 6% azot boladı. Bunnan tısqarı jawın qurtıları ın qazıwı sebepli topıraqtıń ızǵarlıq sıyımlılǵın 10% ge shekem asırar eken.
V. Tishler (1971) dıń baqlawınsha, jawın qurtı koprolitida mikroorganizmler ápiwayı topıraq bólekshelerine salıstırǵanda 33% kóp ushraydı.
Egin egiletuǵın maydanlarda gerbinetsid hám pestitsidlerden paydalaniwshi jawın qurtılarǵa tásiri boyınsha ham bir qansha jumıslar orınlanǵan (A. M. Il'in (1969 ), V. Pijl (1989 ), O. P. Atlavinite A. Gal'vyalis (1982) P. V. Tereshenko, O. Yu. Yeremina, Ol. I. Bakanova (1996 ), P. V. Tereshenko (1996 ), T. G. Dobrovol'skaya, Ye. B. Tret'yakova, G. G. Gebries, A. V. Tiunov (1996 ), N. V. Yefimova (1997). V. F. Mal'tsev., N. M. Kuvshinov (1997) hám basqalar ).
Máwsimlik ıqlım sharayatında topıraq omırtqasız haywanlari, atap aytqanda jawın qurtılarınıń dinamikası boyınsha ham birtalay izertlewler ámelge asırılǵan. Jawın qurtıları ıqlımnıń ózgariwine ote seziwsheń boladı. Olar bahar hám gúz ayları topıraqtıń maydan qatlamında tuplaniwi hám qıs mawsimlerinde bolsa tereńrek qatlamlarǵa kúshiwi anıqlanǵan. (Zicci, 1959 ; Radu, Rogojanu, Grecea, Tent-Den, 1962; Reinecke, 1969 ; Gilyarov, 1947, 1954, 1964; Baluev, 1950; Zrajevskiy, 1957; Eglitis, 1954; Atlavinite, 1975, 1990 ; Sokolov, 1956 ; Mamitov, 1952, 1953; Brodskiy, 1937; Qapırıqo, 1938; Alimjonov, 1946 ; Sattarov., Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler., Usmonova., Tursunov, 1991; Valixonov, 1994 hám basqalar ).
Shveytsariyalıq Stolkli (1929 ) hám Shexoslovakiyalik Zajonc, Ambroz (1967) jawın qurtılarınıń koprolitlari ıqlımnıń ózgeriwi menen kóbeyiwi yamasa azayıwın baqlaǵan. Germaniyalıq Baltzer (1956 ) ıqlımnıń ózgariwi jawın qurtılarınıń har qıylı túrlerinde jınıslıq shólkemleriniń rawajlanıwına túrlishe tásir kórsetiwin anıqlaǵan.
O. M. Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler hám /. X. Axmedovtıń «Topıraq zoologiyasi» (1992) oqıw qollanmasinda haywanlardiń topıraqta jasawǵa kelisiwi, tarqalıwı hám háreketleniwi, olardıń topıraq payda bolıwdaǵı ahemiyeti, hamde basqa topıraq haywanlari hám mikroorganizmlar menen óz-ara munasábetleri, jawın qurtılarınıń introduktsiyasi sıyaqlı máseleler ústinde hám toqtalıp ótiledi. Avtorlar jer júzinde tarqalǵan jawın qurtıların qısqasha tariyplew menen birge, respublikamız suwǵarılatuǵın maydanlarında keń tarqalǵanlıǵın dizimnen ótkeredi.
O. P. Atlavinite (1990 ) Litvada uzınıń kóp jıllıq tájiriybeleri tiykarında tábiyiy biotsenoz hám agrotsenozlarda jawın qurtılarınıń ahemiyeti basqa organizmler menen biotsenotik baylanısları, awıl xojalıǵı ósimlikler hasıldarliǵına bolǵan tásiri, topıraqtaǵı indikatorlik ózgesheligi, túrler sanı, biomassasi, hámde vertikal migratsiyasi boyınsha kóplep jańa maǵlıwmatlar keltiredi.
T. S. Vsevolodova-Perel' hám basqalar (1995) Rossiya toǵaylarınıń qubla bóleginde jawın qurtları hám basqa omırtqasız topıraq haywanlari menen birge kompleks tarqalıwları ústinde izertlewler alıp barılǵan. Olar hám basqa izertlewshilerdiń Rossiya toǵaylarinda ótkizilgen ilimiy ekspedetsiyalari sebepli jawın qurtlardı tóselmeniń shırıwındegı ahemiyeti, tarqalıwı, ekologiyası hám sistematikasi boyinsha kopǵana maǵlıwmatlar toplanǵan.
Jawın qurtları kóp ǵana omırtqasız hám omırtqalı haywanlar ushın jaqsı azıq esaplanadi. Olar parazit jawın qurtılardıń aralıq xojayin retinde, haywanlarda ol yamasa bul gelmintoz kesellikleriniń kelip shıǵıwına sebep boliwi múmkin. Jawın qurtınıń ózi ham infuzoriyalar, gregarinalar hám nematodalar menen zálellenedi. Bul tarawda ham birtalay izertlewler alıp barılǵan (Atlavinite, 1960, 1962; Krivosheina, 1961; Ivantsev, 1986 ; Mandrugin, Axmerov, 1994; Isakova, +obilov; 1975 volk, 1950; Rysavy, 1969 hám basqalar ).
Jawın qurtlarınıń materiallıq ósimliklerge tásiri, basqa topıraq mikroorganizmleri menen óz-ara munasábetleri, topıraqtı vitaminlar hám ósimlik shirindileri menen bayitip onıń ximiyalıq quramına tásir kórsetiwi boyınsha ham ádewirgine jumıslar alıp barılǵan (Sibirtsev, 1900; Striganova, 1968, 1982; Budavichene, 1969 ; Kozlovskaya, 1969 ; Djangaliev,! 969 ; Zlotin, 1969 ; Matveev, 1969 ; Il'in, 1969 ; Gilyarov, 1982; Xot'ko hám basqalar, 1982; Saparbekov, 1988; Kulikov, 1992; Vsevolodova-Perel' hám basqalar 1992; Kashieva, 1995; Shaykin, 1995; Omel'yanyuk hám basqalar, 1996 ; Igonin, 1997; Kudryasheva, 1988; Dzangaliev, Belousova, 1969 hám basqalar ).
Uz FA Zoologiya institutınıń ilimpazları A. F. Mandrugin., J. A. Azimov., R. N. Axmerov., T.Obilov (1995) oligoxetlarning Eisenia hám Allolobophora urıwlarınıń salıstırıwiy morfofunktsional quramı boyınsha izertlew alıp barılı. B. S. Salimov (1997) qızıl kaliforniya jawın qurtıınan organikalıq qaldıqlardı shırıwın tezlestirisw maqsetinde paydalaniw ústinde baqlaw alıp barǵan.
Oligoxetlarning tarqalıwı hám taksonomik quramın anıqlaw ústinde kop ǵana izertlewler alıp barılǵan. N. M. Kulagin (1889 ) Rossiya tap daǵı jawın qurtılarınıń 12 túrin anıqlaydı. W. Michaelcen (1900, 1901) Yaponiya, Arqa Kitay, Orta Aziyadan, Qubla - Aziya, Qubla Evropa hám Arqa Amerikanıń arqa wálayatların tekserip, jawın qurtılarınıń 7, atap aytqanda Zarafshanniń joqarı bóleginen Allolobophora fedtschenkoi Shıǵıs Tya'nshon (Xumson) den A. taschkentensis, Kavkazda A. adainsis, Kavkaz artınan A. crassa hám Baykal taptan Lumbricus baicalensis endemik túrlerdi anıqlaǵan.
P. G. Svetlov (1936 ) topıraq oligoxetlarini 6 shańaraqqa boladı hám arqa yarımsharda Enchytraeidae hám Lumbricidae shańaraqları wákillerin dus keliwin aytadi. Tropik regionlar ushın Megascolecidae hám Glossoscocidae shańaraǵına maslıǵın takrarlab ótedi. 1937 jılǵa kelip, Tatariston hám Shuvashistan Respublikalarında jawın qurtılardıń 11 túri anıqlanadı.