Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

Oraylasqan manufaktura. Dáslepki wakıtlarda hár bir jumısshı óz úyinde miynet etken. Biraz kiyinirek jumıs beriwshiler bay ustalar (endi qalalarda da) arnawlı imaratlar qurıla basladı. Olardıń hár qaysısı tek ózine júkletilgen jumıstı orınlar, bul bolsa jumıstı tez, sıpatlı etip orınlaw imkanın bergen. Bunday manufakturanı oraylasqan dep ataydı.

Jańa oylap tabılıwlar. XVI–XVII ásirler jańa oylap tabılıwlar dawiri boldı. Adamlar resurslar, shiyki zat dereklerin izleytuǵın edi, sebebi olarsız islep shıǵarıwdı rawajlandırıwdıń ilajı joq edi.

XVI ásirde oylap tabıwshılar eń ápiwayı mexanizm jarattı. Olar suw hám samal menen háreketke kelgen. Energiyanıń keń tarqalǵan dereklerden biri samal digirmanları edi. Olarsız XVI ásirdegi Nidirlandiyanın kórinisin kóz aldımızda keltiriw mumkin emes edi. Sol dawirde jaratılǵan texnikanıń júda kópshiligi vint qollawǵa tiykarlanǵan, dáslep aǵashtan keyin ala metalldan islengen. XVI ásirde tokorlı stanoktı oylap tabqannan keyin hám bronzadan vint jasawdı úyrengennen soń vint islep shıǵarıw kóbeydi.

Kóplegen oylap tabıwlar taw kán óndirisi menen baylanısı edi. Shaxta hám kánlerde suwdı shıǵarıp taslaw ushın nasoslardı kollaw zárúr edi. (bunday nasoslar Pompa dep atalǵan) Shaxta tereńligi 200 metrden 800 metrge shekem bolǵan. Bunday tereńliktegi shaxta kurıtıw ushın 600 den aslam jumısshı suwdı shıǵarıp taslawǵa baǵdarlanıw zárúr edi. Bul jumısta Yuka dep atalǵan qurılmanıń oylap tabılıw haqıqıy revolyuciya boldı. XVI ásir ortalarında diametri júda úlken dóngelekler qollana baslandı. Olar suw menen háreketke kelgen, onıń járdeminde aǵash ıdıslarda rudanı, teri qaltalardı suwdı náwbet penen kótergen. Bul jumıstı orınlaw ushın tek 2 adam ǵana talap etilgen.

XVI ásirge kelip taw sanaatı hám metallurgiya rayonlarında toǵaylar maydanı keskin kemeyip ketti. XVI ásirde kómir qazıp alıw hám qollanıwdı úyrendi. XVII ásir baslarında kómir tazalawdı úyreniw hám onnan paydalanıw islep shıǵarıwdıń rawajlanıwına alıp ketti. Kómir qazıp shıǵarıw orayı Angliya bolıp qaldı.

Jana oylap tabılıwlar kitap basıp shıǵarıwdıń kóbeyiwine alıp keldi. Kitaplar súwretli bolıp basılıp shıǵarıldı. Olarǵa talap kúsheydi. Texnikalıq adebiyatlar shıǵarıla basladı. Taw kán bilimdanı gumanist professor Georgiy Agrikola (1490-1555) kitapları eń ataqlı shıǵarmalar boldı. Agrikolla shıǵarması «Kán jumısları metallurgiya haqqında 12 kitap ” dep atalatugın edi.

Quralsazlıq. Evropada iri qurallar XV ásirde aq bar edi. XVI ásirde texnikanıń rauajlanıp barıwı menen oyıp jasalǵan qurallar ornına bekkemlew, bronzadan kuyılǵanı islep shıǵarıla basladı. Artilleriyanıń rawajlanıwı qala diywallarınıń ózgeriwine alıp keldi. Biyik diywallar yadro kúshinen qulaytuǵın edi, sol sebepli endi qalalar úlken topıraq uyımları menen qorshalanǵan, usılayınsha artilleriya páni de rawajlanıp bardı. Italiyalı matematik Tartalya snaryadlardıń ushıw jollın esaplap shıqtı. Usı qálipte toplar quramalasıp bardı. Usı dawirde qolda oq atıw quralları da rawajlanıp bardı. XVI ásir ortalarında mushketler dep atalıwshı pilikli mıltıqlar jaratıldı. Mushketler menen qurallanǵan áskerler mushketyorlar dep atala basladı hám dáslep olar tek piyadalar edi. Birinshi kremniyli mıltıqlar da XVI ásirde payda boldı.