‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. Razzoqov, sh. Tashmatov, N. ‘R m 0N 0y iqtisodiy ta’limotlar tarixi

merkantilizm 
vujudga keldi. Merkantilizm to‘g‘risida qisqa 
ma’lumot beradigan bo‘lsak, uning mohiyati iqtisodiy siyosatda mamlakatda 
va davlat xazinasida nodir metallami ko‘proq to'plash, ta’limotda esa 
muomala (savdo, pul oboroti) sohasidagi iqtisodiy qonuniyatlami 
izlashdir, u awalgj davrdagi g'oyalardan keskin farq qiladi.
Keyingi muhim o‘zgarish, bu klassik iqtisodiy maktabning yuzaga 
kelishidir (XVIII asr). Bu iqtisodiy ta’Iimot ichida fiziokratizm ham 
vujudga keldiki, uning umri uncha uzoq bo'lmadi. Klassik maktab 
g'oyalari hozirgi davrda ham turli shakllarda qayta namoyon bo‘lmoqda 
(neoklassik, liberal, neoliberal...). Marks nomi bilan bog'liq bo‘lgan 
marksizm ta’limoti (nobozor iqtisodiyot) ham tarixda muhim o‘rinni 
egallaydi. Hozirgi davrda bu ta’Iimot to‘g‘risida imkoni boricha 
gapirmaslikka, ayniqsa, yozmaslikka harakat kuchayib bormoqda, 
ko'proq uning faqat salbiy tomonlarini tilga oUsh «moda»ga kirgan. 
Bunda «jon» bor, albatta, chunki 1917-yili Rossiyada boshlangan 
marksizmni hayotga tatbiq etish jarayoni samarasiz tugadi. Keyinchalik 
shu yo‘lga o‘tgan bir qancha mamlakatlarda ham eksperiment samarasiz 
yakunlandi. Lekin tarix uchun insoniyatga bu saboq juda muhim, shu 
sababli uni chetlab o‘tish adolatdan emas, deb hisoblaymiz. Darslikda 
xayoliy sotsialistlar va markschilaming iqtisodiy g‘oyalari ham o'rin 
olgan, uning tarixiy taqdiri berilgan.
XIX asr 2-yarmida awalgi g'oyalarga marksizmga muqobil ravishda 
vujudga kelgan va umumlashtirilgan holda maijinalizm deb ataladigan 
ta’Iimot hozirgi zamonning asosiy iqtisodiy g‘oyasi hisoblanadi. Lekin 
shuni ham alohida ta’kidlash kerakki, biror ta’Iimot doimo sof holda 
amalda deyarli qo‘llanilmaydi. Har bir ta’limotning ko'plab turli oqim 
va yo‘nalishlari mavjud. Odatda, sof erkin bozor munosabatlari deyarli 
uchramaydi. Bozor munosabatlarining unsurlari, ular o‘rtasidagi nisbat 
ham doimo o'zgarib turadi. Demak, iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanining

---

muhim xususiyatlaridan bin, bu uning doimo harakatda, o'zgarish, 
rivojlanishda ekanligidir. Bir mamlakat chegarasida iqtisodiy ta’Iimot 
ta’siri ostida iqtisodiy siyosat har doim rivojlanishda bo'lishi kerak.
Darslikda 0 ‘zbekiston misolida bozor munosabatlariga o'tish 
iqtisodiyoti konsepsiyasi xususiyatlari bayon etiladi.
Iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanining boshqa fanlardan farqli xususiyati 
shuki, har bir g‘oya, ta’Iimot uni yaratgan bir yoki bir guruh insonlar, 
olimlar, davlat rahbarlarining faoliyati bilan chambarchas bog‘liq 
holda beriladi.
Iqtisodiyot bo‘yicha Nobel mukofoti laureati Milton Fridmenning 
fikricha, fanni o‘rganishda olimlaming «avtobiografiya va biografiyalariga 
murojaat qilish, shu yo‘l bilan olimlami aforizm va misollar yordamida 
rag‘batlantirish kerak, faqat sillogizm (deduktiv fikrlash) va 
teoremalar bilan cheklanmaslik zarup>.
Sharq, xususan, Markaziy Osiyo donishmandlarining iqtisodiy 
g'oyalarini o‘rganish, aslini olganda, endi boshlandi, shu sababli ki- 
tobning bu bo'limi yangi materiallar bilan to‘lib borishiga ishonchimiz 
komil.
Yetakchi mamlakatlar taraqqiyotining asosiy omillaridan biri, bu 
davlatlar iqtisodiyotining bo‘layotgan o‘zgarishlarga tez adaptatsiyasidir, 
ya’ni moslashuvidir.
AQSH davlati tarixida qisqa vaqt davomida iqtisodiy siyosat bir necha 
bor almashdi va iqtisodiy ravnaq saqlab qolindi. Buyuk depressiya (1929- 
1933)dan keyingi davrda AQSH prezidenti