‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi y. Masharipov sport psixologiyasi

M urabbiy—A .:  «Siz  bilasizmi?..  Yana  qilichboztik  yo'lakchasiga 
chiqasiz.  Boring,  mayli yutqazing!  Yo 'q,  men jiddiy gapirayapman! Men 
sizjni urishmayman, yutqazishingiz ham mumkin.  Bunga ruxsat beraman. 
Faqat  bir  necha ju ft  ukol  qiling.  Bu,  albatta,  «not»  degani  emas.  Siz 
nimalarni  bajarishga  qodir  ekanligingizni  kurashda  namoyon  qiling, 
о 'zingizni  ko 'rsating».
M urabbiy—B.:  «Siz  qiyin  mashg'ulotlardan,  to'p  uchun  bo'layotgan 
kuchli kurashlardan о 'zingizni chetga oluyapsiz■
  Kuchingizni sarflamasdan 
tejab  harakat  qilayapsiz,  to 'p  uchun  kurashishingizning mazasi yo ‘q,  siz 
bunday o'yiningiz bilan  bo'lajak musobaqada jamoa  mag'lubiyati uchun 
zamin  hozir lay apsiz».  M urabbiy  shu  m azm undagi  koyishlari  va 
m e’yordan  ortiq   tanbehlari  bilan  bo 'lajak  hal  qiluvchi  o 'y in n i 
chigallashtirib qo'yadi.  Sportchi bunday vaziyatda ko'proq o'yin  haqida 
fikr  yuritishiga  to'g'ri  keladi.  Ham  mashqlar,  ham  musobaqa  paytida 
murabbiy xotirjam,  osoyishta,  ziyraklik bilan  sportchiga vaziyatni  aniq 
tushuntirib  berishi  maqsadga  muvofiq.
M u ra b b iy—V.:  O lim piada  o'y in larin in g   birida  m urabbiy  o 'ta  
xotirjamlik bilan  ikkilanmasdan sportchini  1500  metrdan  tashqari,  800 
metr  masofaga  ham  yugurishga  qo'yadi.  Sportchi  bundan  oldin  ham 
musobaqalarda  olti  marotaba  ishtirok  etib,  o'zini  ko'rsatib  kelayotgan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

edi.  Murabbiy sportchiga ikkinchi  masofaga — 800  metrga yugurishidan 
oldin  shunday deydi:  «Hozir sening hisobingda bitta  oltin  medal bor.  Bu 
sen  chopadigan  masofa  emas.  Oltinchi  bo'lib  kelsang  ham  mayli, 
b o ‘laveradi.  Agar sovrindor bo'lsang,  undan  ham yaxshi!».
M u ra b b iy—G .:  M urabbiy  o ‘z  jam oasi  a ’zolariga  hal  qiluvchi 
o'yinlarning  birida  shunday  deydi:  «Bo'lajak  hat  qiluvchi  turnirda 
shunday о ‘ynash kerakki, siz xuddi oltin medal uchun о 'ynayapsiz■
  О ‘yin 
natijasi  sizning jonbozlik  ko'rsatib  harakat  qitishingizga  bog'liq.  Qiyin 
daqiqalarda  ham  bir-biringizga  yordam  berishni  unutmanglar.  Agar 
do ‘stingiz  xatolikka  yo 7  qo ‘ysa,  ha  deb  noliyvermang.  Unga  yordamga 
kelishni  unutmang.  Bugungi har bir kiritilgan  to ‘p,  har bir ochko  uchun 
kurashda  о ‘zingizni  ayamang, jamoaning g'alaba qilishi uchun jonbozlik 
ko'rsating.  Bugun  sizlar  oldingi  mag'lubiyatlarni,  bir-biringizdan  o'tgan 
xafagarchilikni,  qiyinchiliklarni unutingizlar,  bunday holat har biringizdan 
o'tgan  bo'lishi mumkin.  Shaxsan  «Men»ni yengib, jamoamiz g'alabasini 
ko'zlab  o'ynashingiz  lozim».
Sport  faoliyati  jarayonini  boshqarishda,  jamoaning  musobaqada 
g'alabaga  erishishida,  murabbiy  bilan  sportchining  o'zaro  do'stona 
munosabatlari jamoadagi  muhitni yaxshi yo'lga qo'yishda  ijobiy samara 
beradi.
Ayrim  murabbiylarning sportchilarga  nisbatan  qo'pol  muomalalari, 
adolatsizligi,  arzimagan  xato  uchun  qattiq jazolashi,  qiyin  sharoitlarda 
sportchi ko'nglini  ko'tarish uslublaridan foydalanish yo'llarini bilmasligi, 
g'alaba yoki  mag'lubiyat sabablarining mexanizmlarini  psixologik tahlil 
qilishdagi  bilimsizligi  murabbiy  bilan  sportchi  o'rtasida  ziddiyat  va 
to'qnashuvlar  keltirib  chiqaradi.
Sportda  nizo  va  to'qnashuvlar  ilmiy  nuqtayi  nazardan  qaraganda, 
sport  mashg'ulotlari  va  musobaqalar jarayonida  ko'p  qirrali  ijtimoiy- 
psixologik  hodisa  hisoblanadi.  Bu  h ar  bir  sportchining  shaxsiy  yoki 
jamoa  a ’zolari  bilan  birgalikda  boshqa  jam oa  sportchilariga,  ya’ni 
raqiblariga qarshi yo'naltirilgan hissiyotlardan  iborat  bo'lgan harakatlar 
yig'indisidir.  Agar to'qnashuvlar  uzoq  davom  etadigan  bo'lsa,  tegishli 
jazo qo'llaniladi.  Ba’zi murabbiylar jamoadagi yashirin  nizolar to'g'risida 
shikoyat  qilib  yuradilar,  lekin  nizolarning  kelib  chiqish  sabablarini 
o'rganmasligi  natijasida jam oa  o'yinchilari  musobaqalarda  ketm a-ket 
mag'lubiyatga  uchraydigan  boMib  qoladi.
O 'yinda  mustahkam  birlashgan,  do'stona  m unosabatda  bo'lgan 
jamoaning g'alabaga  erishishi  oson  bo'lishini  sport  mutaxassislari juda
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yaxshi  tushunadilar.  Sport  mashg‘uloti  va  musobaqalar  jarayonidagi 
nizolar,  ziddiyatlar,  to ‘qnashish  holati  sportchining qobiliyatiga,  xulq- 
atvoriga  va  ko'rsatkichlariga  salbiy  ta ’sir  qiladi.  Buning  uchun 
sportchilarda  muloqot  malakalarini  o'stirish  va  to ‘qnashish  holatida 
o'zining xatti-harakatlarini  nazorat  qila bilish,  faollik va o ‘ziga  ishonch 
kabi  ijobiy  irodaviy  sifatlarni  rivojlantirib  borish  zarur.  Murabbiylar 
sport  jam oalaridagi  o ‘zaro  m unosabatlarni  yaxshi  yo'lga  qo'yish, 
sportchilarda  ijobiy xulq-atvorni shakllantirish  uchun  maxsus ijtimoiy- 
psixologik  treninglar  rejasini  ishlab  chiqishi  lozim.
Sportchilaming  o'zaro  munosobatlarida  yuz  beradigan  to'qnashuv 
holati  insonning  boshqa  faoliyat  turlarida  kechadigan  ziddiyatlardan 
o 'z in in g   ijtim oiy-psixo lo g ik   xususiyatlari  bilan  farq  qiladi. 
Sportchilardagi bu xususiyatlar kamdan kam hoiatlardagina ochiqchasiga 
yuzaga  chiqadi.  Agar nizolar to'g'ri  aniqlansa va  oshkora  xolislik bilan 
bartaraf etilsa,  salbiy  his-tuyg‘ular  pasayadi,  jamoa  a'zolari  o'rtasida 
m ustahkam   birlik  vujudga  keladi.  N atijada  o 'y in ch ilar  o'rtasid a 
ko'tarinki  kayfiyat, g'alabaga bo'lgan  intiluvchanlik va  ishonch  oshadi.
Jamoa a ’zolari o'rtasidagi  ziddiyatlarning oldini  olish  va  uni  bartaraf 
qilish  sport  amaliyotida  quyidagi  ijtimoiy-psixologik  omillarga  ham 
bog'liq: 
1
)   to ‘qnashuvda  ishtirok  qilayotgan  sportchining  shaxsiga; 
2
)  
qarshilik  ko ‘rsatuvchi  tomonning  tutgan  о ‘m i  (sportchining  ziddiyatdagi 
«Men»  y o k i  «Biz»,  y a 'n i  shaxs,  guruh,  ja m o a   eka nligijga;  3) 
ziddiyatlarning paydo bo ‘lishida atrof-muhitning ta ’siriga; 4) ziddiyatlarni 
hal etishda psixotexnologiyaning  о ‘miga  kabilar.
Jamoa  sportchilarining  o'zaro  munosabatlarida  paydo  bo'ladigan 
ziddiyatlarning oldini  olishda sportchilai  bilan tashkil  etiladigan trening 
xizmatini  quyidagi  besh  bosqichga  ajratdik:
1-bosqich.  Ziddiyatlarning  murakkabligi  va  qiyinligiga  e ’iiborni 
qaratish.  Bunda ziddiyatlarning kelib chiqish sabablarini  o'rganish  uchun 
har bir sportchini  psixologik bilimlar bilan qurollantirish,  shaxs sifatida 
sportchining  kuchli  va  zaif tomonlarini  hisobga  ola  bilish  lozim.
2-bosqich.  Ziddiyat  to ‘siqlarini  bartaraf  etish.  Bu  bosqichda 
sportchining ziddiyat to'siqlarini yengishi,  uning shaxsiy xususiyatlariga, 
sportdagi tajribasiga, xarakteriga,  fe'l-atvoriga, temperamenti  (mijozi)ga 
bog'liqligini  nazardan  qochirmaslik  kerak.