‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

guruhga b o ‘lingan?
A. Ikki guruhga.
B. U ch guruhga.
C. Besh guruhga.
D. Olti guruhga.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

l - § . M a jb u r iy a td a q a tn a s h u v c h i t a r a f l a r v a 
u la r n in g k o ‘p c h ilik b o i i s h i
M a jb u riy a td a q a tn a s h u v c h i ta r a f la r n in g b iri k re d ito r, ik k in c h isi — 
q a r z d o r d e b a ta la d i. M a jb u r iy a td a q a r z d o r v a k r e d ito r b o ‘lib is h tiro k
e tu v c h ila r fu q a r o lik h u q u q v a m a jb u r iy a tla r g a e g a b o ‘la o la d ig a n
s h a x s la r b o ‘lish la ri k e ra k . M a jb u riy a tg a o id m u n o s a b a tla r d a k r e d ito r
v a q a r z d o r s ifa tid a f u q a ro la r , y u r id ik s h a x s la r, s h u n in g d e k , b a ’zi h o l-
la rd a 0 ‘z b e k is to n R e s p u b lik a s i h a m s u b y e k t sifa tid a is h tir o k e tish i 
m u m k in .
F u q a ro lik h u q u q id a a k s a riy a t m a jb u riy a tla rd a q a tn a s h u v c h i sh a x sla r 
b ir v a q tn in g o ‘z id a h a m k r e d ito r , h a m q a r z d o r b o ‘lib h is o b la n a d i. 
M a s a la n , o ld i-s o td i s h a r tn o m a s id a s o tu v c h i s o tilg a n n a rs a n i to p s h iris h
y u z a s id a n q a rz d o r, u n in g s u m m a s in i ta la b q ilib o lish y u z a s id a n k re d ito r 
h iso b la n a d i va a k sin c h a , s o tib o lu v c h i n a rs a n i ta la b q ilib o lish y u z a sid a n
k re d ito r, u n in g su m m a sin i t o ‘lash y u z a s id a n q a r z d o r h iso b la n a d i. B in o - 
b a r in , m a jb u riy a td a is h tiro k e ta y o tg a n ta r a f la r d a , y a ’ni k r e d ito r v a
q a r z d o r d a h a m ta la b q ilish h u q u q i, h a m m a jb u riy a t b o ‘lsa, b u n d a y
m a jb u riy a tla r m u ra k k a b m a jb u r iy a tla r , d e b h a m y u ritila d i.
O d a td a , h a r b ir m a jb u r iy a td a ikki t a r a f — k r e d ito r v a q a r z d o r
q a tn a s h a d i. A m m o b a ’zi h o lla r d a m a jb u r iy a td a k r e d ito r y o k i q a r z d o r
ta r a f ld a y o x u d h a r ikki ta r a f d a h a m b ir n e c h a s h a x s la r is h tir o k e tish la ri 
m u m k in . B u n d a y m a jb u r iy a tla r k o ‘p sh a x sli m a jb u riy a tla r h is o b la n a d i. 
M a s a la n , b ir m u lk ikki s h a x s t o m o n id a n s o tib o lin g a n id a - s o tu v c h i 
h u z u r id a u n in g s u m m a s in i t o ‘la s h y u z a s id a n q a r z d o r t o m o n id a n ikki 
sh a x s q a tn a s h a d i.
M a jb u riy a td a k o ‘p c h ilik b o ‘lib q a tn a s h u v c h i s h a x s la r fa o l va passiv 
is h tiro k c h ila rg a a jra tilis h i m u m k in . M a jb u r iy a td a k o ‘p c h ilik b o ‘lib 
k r e d ito r ta r a f id a q a tn a s h u v c h i s h a x s la r — fa o l i s h tir o k c h ila r d e b , 
q a r z d o r ta ra fid a q a tn a s h u v c h i s h a x s la r e sa , p a ssiv is h tiro k c h ila r, d e b
a ta la d i. A g ar m a jb u riy a td a q a tn a s h u v c h i s h a x s la r ikki ta r a f d a h a m
k o ‘p c h ilik b o ‘lib is h tiro k e ts a , a ra la s h is h tir o k c h ila r d e b a ta la d i.
K o ‘p sh a x sla r is h tiro k e tg a n m a jb u r iy a tla r u lu s h li v a s h e rik m a j- 
b u riy a tla rg a boM inadi. U lu s h li m a jb u r iy a tla r d a q a tn a s h u v c h i k re d i-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

to r la r n in g h a r biri q a r z d o r d a n te g ish li u lu s h in in g b a ja r ilis h in i ta la b
q ilish h u q u q ig a ega b o i s a , u lu s h li q a rz d o rla rd a n h a r b iri o 'z i g a teg ish li 
u lu s h n i b a ja rish g a m a jb u r b o i a d i .
F u q a r o lik k o d e k sin in g 2 5 1 -m o d d a s id a k o ‘rs a tilg a n id e k , a g a r ulu slili 
m a jb u riy a td a b ir n e c h a k r e d ito r y o k i b ir n e c h a q a r z d o r is h tir o k e tsa , 
b a s h a rti, q o n u n d a n yoki s h a r tn o m a d a n b o s h q a c h a ta rtib a n g la s h ilm a s a , 
u h o ld a h a r b ir k re d ito r m a jb u r iy a tn i b o s h q a la r b ila n te n g u lu s h la r d a
ta la b q ilish g a h a q li, h a r b ir q a r z d o r esa, b u ta la b n i b a ja ris h i s h a rt.
U lu sh li m a jb u riy a tg a ikki fiiq a ro to m o n id a n u lu s h la r g a b o i i n i b
q u rilg a n u y -jo y n in g s o tilis h id a s o tu v c h ila rd a n h a r b iri o ‘z u lu sh ig a
n is b a ta n te g ish li h a q n i ta la b q ilish y u z a s id a n k r e d ito r b o i i s h i n i m iso l 
q ilib k o ‘rsa tish m u m k in .
Y u rid ik sh a x sla r o ‘rta s id a h a m u lu sh li m a jb u riy a tla r v u ju d g a k elish i 
m u m k in . J u m la d a n , b ir n e c h a ta s h k ilo t b irg a la sh ib u y -jo y q u r g a n id a
ta s h k ilo tla r n in g h a r b iri o ‘z u lu s h ig a y a ra s h a u y -jo y n i b o s h q a r is h v a 
u n d a n fo y d a la n is h h u q u q ig a eg a b o i a d i .
U lu sh ii m a jb u riy a tla rd a fa o l is h tiro k c h i b o i g a n k r e d ito r la r d a n h a r
b ir q a r z d o r d a n fa q a t o ‘ziga te g is h li u lu s h n ig in a ta la b q ilis h h u q u q ig a
eg a b o i s a , q a r z d o r la r d a n h a r biri o ‘zig a teg ish li u lu s h d a m a jb u riy a tn i 
b a ja ris h g a m a jb u r b o i a d i .
K r e d ito rla rd a n b irig a m a jb u riy a tn in g q a rz d o rla rd a n b iri to m o n id a n
o ‘z u lu s h ig a y a ra sh a b a ja ris h i u lu s h li m a jb u r iy a tn i b u tu n la y b e k o r
q ilm a y d i. B u n d a y m a jb u riy a t to b o s h q a k r e d ito rla rn in g ta la b la ri k o n -
d irilg u n c h a y o k i b o s h q a q a r z d o r la r o ‘z u lu s h la rig a y a ra s h a m a jb u -
riy a tla rin i b a ja rg u n c h a s a q la n ib q o la d i.
K r e d ito r la r va q a rz d o rla r k o ‘p c h ilik b o i g a n ta q d ird a k r e d ito r la r d a n
h a r b iri q a r z d o r d a n q a iz n i b o s h q a la r b ila n te n g u lu s h d a ta la b q ilish g a
h a q li va q a rz d o r la r n in g h a r b iri e sa , b o s h q a la r b ila n te n g u lu s h d a
m a jb u r iy a tin i b a ja ris h g a m a jb u r b o i a d i . S h e rik lik m a jb u r iy a tla r g a
a s o s a n k r e d ito r m a jb u riy a tn in g t o i a h a jm d a b a ja rilis h in i, s h e r ik q a rz - 
d o r la r n in g h a r q a y sisid a n m a jb u r iy a tn in g b u tu n la y b a ja rilis h in i ta la b
q ilish g a h a q li.
Y u q o rid a b e rilg a n t a ’rifga k o ‘ra , sh e rik lik m a jb u riy a tla rid a q a tn a -
s h u v c h ila r s ifa tid a q a r z d o r b itta , k r e d ito r la r b ir n e c h a b o i i s h i y o k i 
b ir n e c h a k r e d ito r va b ir n e c h a q a r z d o r b o i i s h i m u m k in . S h e rik lik
a s o s id a m a jb u riy a t o lg a n la r s h e rik q a r z d o r la r b o i s a , s h e rik lik a so sid a
ta la b q ilish h u q u q ig a ega b o i g a n l a r s h e rik k r e d ito rla r, d e b a ta la d i. 
S h e r i k l i k m a j b u r i y a t i n i n g m a z m u n i n i s h e r i k l i k m a j b u r i y a t i v a
s h e rik lik k a o id ta la b q ilish h u q u q la r i ta sh k il e ta d i. M a s a la n , b ir n e c h a
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

shaxs b ir k is h ig a y o k i ta s h k ilo tg a z iy o n y e tk a z ilg a n id a q o n u n b  y ic h a
sh e rik lik m a jb u riy a ti b e lg ila n a d i. B ir n e c h a v o risla rg a q a r a s h li, u lu s h li 
v a b o ‘lin m a g a n u y - jo y b ir fu q a ro to m o n id a n so tib o lin g a n d a s h e rik lik k a
a so sla n g a n ta la b q ilis h h u q u q i v u ju d g a k e la d i. S h e rik lik m a jb u r iy a tid a
k re d ito rla rn in g ta la b la r i y o k i q a r z d o r la r n in g m a jb u riy a tla ri u lu s h la r g a
b o ‘lin m a y d i. A m m o k r e d ito r la r d a n b iri y o k i b ir n e c h ta s i q a r z n in g
q is m a n b a j a r i l i s h i n i t a l a b q ilis h h u q u q ig a e g a b o ‘la d i. S h e r i k l i k
(s o lid a rite t) a s o s id a b e lg ila n a d ig a n m a jb u riy a tg a k o ‘ra, q a r z d o r la r d a n
b iri to m o n id a n m a jb u riy a t b a ja rilm a g a n id a , u n in g u c h u n b o s h q a s h e rik
q a rz d o rla r ja v o b g a r b o ‘lish a d i v a, a k s in c h a , s h e rik q a r z d o r la r b a ja r m a -
g a n m a jb u r iy a tn in g b a ja rilis h in i b u n d a y q a rz d o r la r n in g b ir id a n g in a
ta la b q ilish h a m m u m k in .
F K n in g 2 5 2 - m o d d a s id a k o ‘r s a tilg a n id e k , q a rz d o r la r n in g s h e rik lik
m a jb u riy a ti b e l g ila n g a n id a k r e d ito r m a jb u r iy a tn in g q a r z d o r l a m i n g
b a rc h a s id a n b irg a lik d a , s h u n in g d e k , h a r q a y s is id a n a y r im - a y r im h o ld a
t o ‘la yoki q is m a n b a ja rilis h in i ta la b q ilish g a h a q lid ir. S h e rik q a r z d o r -
la rn in g b irid a n t o ‘la q a n o a t h o sil q ilm a g a n k re d ito r o lo lm a g a n n a rs a s in i 
b o s h q a s h e rik q a r z d o r la r d a n ta la b q ilish g a h a q li. S h e rik q a r z d o r la r to
m a jb u riy a t t o ‘la b a ja rilg u n g a q a d a r q a r z d o r b o ‘lib q o la v e r a d i. S h e r ik
q a rz d o r la r n in g h a r b iri k r e d ito m in g ta la b la rig a q a rs h i e ’tir o z la r in i 
b ild ira oladi. J u m la d a n , q a rz n in g ilgari t o ‘liq yoki q ism a n to M an g an lig in i 
k o ‘rsa tish la ri m u m k in . A m m o s h e rik lik m a jb u riy a t boM gani h o ld a , 
q a rz d o r k re d ito rn in g ta la b la rig a q arsh i b o s h q a q a rz d o rla rn in g k re d ito rg a
n is b a ta n b o ‘lg a n , m a z k u r q a r z d o r is h tiro k e tm a g a n , m u n o s a b a tla r g a
a so sla n g a n e ’tir o z la r in i q o ‘y a o lm a y d i ( F K n in g 2 5 3 - m o d d a s i) .
M a sa la n : s h e r ik lik m a jb u riy a td a k r e d ito r G .n in g s h e rik q a r z d o r la r i 
A. va V. la rd a n b iri a y ta y lik , V. b o s h q a b ir o d d iy m a jb u r iy a td a q a r z
s h a rtn o m a s i b o ‘y ic h a G .n in g k re d ito ri b o ‘lsa, b u n d a y h o ld a o ‘z a r o
h iso b la sh ish n i fa q a t V .g in a ta la b q ila o la d i. B in o b a rin , u n g a n is b a ta n
sh erik lik m a jb u riy a ti y u z a s id a n ta la b la r q o ‘y ilg a n id a fa q a t u n in g o ‘zig in a
e 'tir o z la r b ild ira o la d i. B o s h q a la r b u n d a y h u q u q g a e g a b o ‘la o lm a y d i.
S h e rik lik m a jb u r iy a tin in g q a r z d o r la r d a n b iri t o m o n id a n t o ‘la b a ja - 
rilishi b o s h q a q a r z d o r la r n i k re d ito rg a n is b a ta n m a jb u riy a tn i b a ja ris h d a n
o z o d q ila d i. S h e r ik lik m a jb u r iy a tin i b a ja rg a n q a r z d o r , q o n u n y o k i 
s h a r tn o m a la r d a b o s h q a c h a ta r tib b e lg ila b q  y ilm a g a n b o ‘lsa , m a jb u -
riy a tn i b a ja rg a n q a r z d o r o ‘z u lu s h in i c h e g irib ta s h la b b o s h q a q a r z d o r -
la rg a te n g u lu s h la r d a re g re ss ta la b q o ‘y is h h u q u q ig a e g a b o ‘la d i. M a j-
b u riy a tin i b a ja rg a n q a r z d o r g a t o ‘la n m a g a n h a q b u v a b o s h q a q a r z d o r la r
z im m a s ig a te n g u lu s h la r d a tu s h a d i ( F K , 2 5 4 - m o d d a ) .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A g a r s h e rik lik m a jb u riy a td a k r e d ito r la r b ir n e c h a b o ‘lsa , u h o ld a
s h e rik ta la b la r v u ju d g a k e lad i v a s h e r ik k r e d ito r la r n in g h a r q ay sisi 
q a rz d o rg a n is b a ta n t o ‘la h a jm d a ta la b q o ‘y ish g a h a q li b o ‘la d i. B u n d a y
sh e rik lik ta la b la r g a fa o l sh e rik lik d e y ila d i. S h e rik lik ta la b la rig a b in o a n , 
q o n u n y o k i s h a r tn o m a d a b o s h q a c h a h o l k o ‘rsa tilm a g a n b o ‘lsa, q a r z d o r
k r e d ito r la m in g b irig a m a jb u riy a tn i t o ‘la h a jm d a b a ja ris h i m u m k in , 
k re d ito r e sa , q a b u l q ilib o lish g a m a jb u r. S h e rik k r e d ito r la r d a n h a r b iri 
h a m q a r z d o r d a n m a jb u riy a tn in g t o ‘la h a jm d a b a ja rilish in i ta la b q ilish g a
h aq li. B u n d a y ta la b q o ‘y ilg a n d a q a r z d o r a n a s h u k r e d ito r la r d a n b irig a
n is b a ta n b a ja r is h d a n o z o d q ila d i ( F K , 2 5 5 - m o d d a , 3 - b a n d ) .
S h e rik lik ta la b la r k o ‘p in c h a b irg a lik d a g i f a o liy a td a n , s h e r ik m u a l-
liflik d a n v a b o s h q a b a ’zi h u q u q iy m u n o s a b a tla r d a n k e lib c h iq is h i 
m u m k in . S h e rik k r e d ito rla rd a n h a r b iri h a ra k a ti b ila n b o s h q a k r e d ito r -
n in g m a n f a a tig a z iy o n y e tk a z m a slig i k e ra k . J u m la d a n , s h e rik k r e d ito r -
la rd a n b ir in in g q ilg a n h a ra k a ti q a r z d o r la r d a n b irin i m a jb u r iy a tn in g
m u a y y a n q is m in i b a ja ris h d a n o z o d q ilish g a q a ra tilg a n b o ‘lsa h a m , b u
q a r z d o r s h e r ik k r e d ito rla r h u z u rid a m a jb u riy a tn i t o ‘la b a ja r is h d a n o z o d
b o ‘lm a y d i. Q a r z d o r s h e rik k r e d ito rla rn in g biri t o m o n id a n q o ‘y ilg a n
ta la b g a q a rs h i o ‘z in in g b o sh q a s h e rik k r e d ito r la r b ila n b o ‘lg a n , m a z k u r
k r e d ito r is h tir o k e tm a g a n m u n o s a b a tla r g a a s o s la n g a n e ’tir o z in i q o ‘y a
o lm a y d i.
M a s a la n , p u d r a t s h a rtn o m a s i b o ‘y ic h a p u d r a tc h i b ir n e c h a ja m o a
x o ‘ja li g i n i n g b u y u r tm a s ig a b in o a n s t a d i o n q u r is h i k e r a k
b o ‘lib , 
k e y in c h a lik s h u j a m o a x o ‘ja lik la rin in g b irid a n b u y u rtm a n i k e c h ik tirib
b a j a r i s h g a m u h l a t o lg a n b o ‘ls a , q o lg a n j a m o a x o ‘j a l i k l a r i n i n g
b u y u rtm a s in i o ‘z v a q tid a b a jarish i u c h u n q o ‘y g an ta la b ig a k e c h ik tirib
b a ja rish u c h u n o lg a n m u h la tin i q a rsh i q o ‘y a o lm a y d i.
M a jb u r iy a tn in g q a r z d o r t o m o n s h e rik k r e d ito rla rid a n b ir in in g t o ‘la
h a jm d a b a ja rilis h i, u n i b o s h q a k re d ito r la rg a n is b a ta n b a ja r is h d a n o z o d
q ila d i. Q a r z d o r d a n m a jb u r iy a tn in g ijro sin i q a b u l q ilib o lg a n s h e rik
k re d ito r, b a s h a r ti u la r o ‘rtasid ag i m u n o s a b a tla r d a n b o s h q a c h a ta r tib
a n g la s h ilm a s a , b o s h q a k re d ito rla rg a te g ish li b o ‘lg an u lu s h la r n i toM ashi 
sha; 
F K , 2 5 5 - m o d d a ) . A ra la sh sh e rik lik m a jb u riy a tla rd a b ir v a q tn in g
o ‘z id a b ir n e c h a k r e d ito r v a q a r z d o r sh a x s is h tiro k e ta d i. B u n d a y
m a jb u riy a tla rn i b a ja rish ta rtib ig a fa o l v a s u s t s h e rik lik m a jb u riy a tla rin i 
b a ja rish d e y ila d i. M a s a la n , sh ax siy m u lk h u q u q i a s o s id a u y - jo y g a e g a
boM gan b ir n e c h a fu q a ro t a ’m irlo v c h i b rig a d a b ila n p u d ra t s h a r tn o m a s i 
tu z g a n boM sa, u la r d a n h a r biri m a jb u riy a tn in g toMa h a jm d a b a ja rilis h in i 
b r ig a d a n in g h a r q ay si a ’z o s id a n ta la b q ilish g a h a q li.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Tashkilotlar yuridik shaxs sifatida mustaqil mulkiy javobgarlikka 
ega bo‘lib, xo‘jalik hisobi asosida ish olib borganliklari sababli har 
qaysi tashkilot majburiyatini bajarmaganligi uchun o‘zicha alohida 
javobgar bo‘ladi. Lekin ayrim hollarda aralash sheriklik majburiyati 
asosida ham javobgarlik belgilanishi mumkin. Masalan, turli tashki- 
lotlarga qarashli avtomashinadan bir necha fuqaroga ziyon yetkazilsa, 
birgalikdagi aralash sherik javobgarlik belgilanishi mumkin.
Q o‘shimcha (subsidiar) majburiyatlar faqat qarzdorlar tarafida 
vujudga keladi. Majburiyat asosiy qarzdor tomonidan bajarilmaganida 
kreditor uning bajarilishini qo‘shimcha qarzdordan talab qilishga haqli. 
Subsidiar javobgarlik asoslari FKning 329-moddasida nazarda tutilgan. 
Bunga asosan qonun hujjatlari yoki majburiyat shartlariga muvofiq 
asosiy qarzdor bo‘lgan boshqa shaxsning javobgarligiga qo‘shimcha 
ravishda bo‘lgan (subsidiar javobgarlik) shaxsga talablar qo‘yishdan 
oldin kreditor asosiy qarzdorga talab qo‘yishi kerak. Agar asosiy qarzdor 
kreditorning talabini kondirishdan bosh tortsa yoki kreditor undan 
qo‘yi!gan talabga oqilona muddatda javob olmagan bo‘lsa, bu talab 
subsidiar javobgar bo‘lgan shaxsga qo‘yilishi mumkin. Kreditor asosiy 
qarzdorga boMgan o ‘z talabini qondirilishni subsidiar javobgar shaxsdan 
talab qilishga haqli emas, basharti, bu talab asosiy qarzdorga muqobil 
talabni hisobga o‘tkazish yoki mablagMarni asosiy qarzdordan nizosiz 
undirib olish yoMi bilan qondirilishi mumkin boMsa, subsidiar javobgar 
shaxs o ‘ziga kreditor tomonidan qo‘yilgan talabni qondirilishdan oldin 
bu haqda asosiy qarzdorni ogohlantirish, bordi-yu, bunday shaxsga 
nisbatan da’vo ko‘zg‘atilgan boMsa — asosiy qarzdorni ishda qatna- 
shishga jalb qilish kerak. Aks holda asosiy qarzdor o‘zining kreditorga 
qarshi e’tirozlarini subsidiar javobgar shaxsning regress talabiga qarshi 
qo‘yish huquqiga ega.
Sheriklik majburiyati bo‘yicha boshqalar uchun majburiyatni bajar- 
gan qarzdor regress (qaytarma) da’vo huquqiga ega boMsa, qo‘shimcha 
majburiyatni uchinchi shaxsga nisbatan bajargan qarzdor, agar qonun 
yoki shartnomalarda boshqacha hol belgilanmagan boMsa, shu bajarilgan 
narr ni qaytarib olish huquqiga ega boMmaydi. Masalan: ota-onalar, 
farzandlikka olganlar vasiylar, homiylar, voyaga yetmagan bolalarning 
harakati natijasida yetkazilgan zarami uchinchi shaxsga toMaganlarida 
mazkur haqni qaytarib olish huquqiga ega emaslar.
Qo‘shimcha majburiyat qonun yoki shartnomalarda ko‘rsatilgan 
taqdirdagina vujudga keladi. Jumladan, qonunda aytilishicha, o‘n 
to‘rt yoshdan o ‘n sakkiz yoshgacha boMgan voyaga yetmagan o‘smir
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tomonidan yetkazilgan ziyon uchun ulaming ota-onalari, vasiy va 
homiylari qo‘shimcha javobgardirlar. Qo‘shimcha majburiyatga yana 
bir misol qilib, to ‘g‘ridan-to‘g‘ri shartnomada ko‘rsatilgan bo‘lsa, 
boshqa shaxs majburiyatining butunlay yoki qisman bajarilishi uchun 
uning kreditori oldida javobgarlikni o‘z zimmasiga olgan kafilning 
q o ‘shimcha javobgarligini ko‘rsatish mumkin. Ammo bu holda 
majburiyatni bajargan kafil regress (qaytarma) da’vo qilish huquqiga 
ega bo‘ladi.