‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

BIRLASHTIRUVCHI BELGILARI
Darsning maqsadi:
a) ilmiy maqsad: o'quvchilarning ongida tovushlarning farqlovchi va 
birlashtiruvchi belgilari yuzasidan bilim va malakalar hosil qilish;
b) o'quvchilarning m a’naviy dunyoqarashini o'stirish.
/
Topshiriq. T o‘r, tor, tur, te r
so'zlarini bir-biridan farqlash uchun 
qaysi tovushning m uhim o 'rin tutayotganini aniqlang va buning 
sababini tushuntirib bering.
N utq tovushlari bir qancha akustik va artikulatsion (talaffuz) belgilariga 
ega bo'ladi. Bu belgilarning barchasi fonetika uchun m uhim sanaladi, 
chunki bu belgilarni to 'la hisobga olgandagina, u yoki bu tovushning 
xususiyatiga to 'g 'ri javob berilgan bo'ladi. Lekin fonologiya uchun yuqo­
ridagi belgilarning ko'pchiligi muhim sanalmaydi.
[Lj 
Fonologiya uchun faqat bir tovushni ikkinchi tovushga taqqos-
w langanda ularni bir-biridan farqlash uchun xizmat qiladigan belgi-
larigina ahamiyatli bo'ladi.
Bizning bilish faoliyatimizning asosini qiyoslash tashkil etadi. Bilish 
jarayonimizda yangi bilayotgan narsamizni oldin bilgan narsaga qiyoslay- 
miz, zidlaymiz va ular o'rtasidagi o'xshash va farqli tomonlami topishga hara­
kat qilamiz. Shuning uchun bilish faoliyatida zidlashlaming ahamiyati katta.
Faraz qilingki, oldingizda ikkita egizak bola. Ular bir-biriga nihoyatda 
o'xshash. Faqat bittasining chap yuzida kichkina xoli bor. Ana shu xol
41
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ikkisini bir-biridan farqlovchi belgi sanaladi. Qolgan belgilari esa har 
ikkisida bir xil. Bu ikki boladan birining ismi 
Hasan,
ikkinchisiniki esa 
Husan.
Q arangki, ism larning tovush tarkibi ham bir-biriga naqadar 
o ‘xshash. Faqat birinchi bo ‘g‘in unlisi bittasida 
a,
ikkinchisida 
и
ekanligi 
bilan farqlanadi. Demak, yuqoridagi ikki so‘z birinchi bo‘g‘indagi unlilar 
bilan bir-biridan farq qiladi. Qolgan tovushlar esa har ikkisida bir xil. 
Zidlanayotgan ikki birlikni bir-biridan farqlash uchun xizmat qiladigan 
belgilar farqlovchi belgilar, ularning har ikkisida takrorlanadigan, ikkisi 
uchun ham umumiy bo‘lgan belgilar birlashtiruvchi belgilar sanaladi.
M asalan, / va 
d
tovushlarini olaylik. Birinchi tovush til oldilik, port- 
lovchilik, jarangsizlik belgilariga, ikkinchisi esa til oldilik, portlovchilik, 
jaranglilik belgilariga ega. Bu ikki tovushning yuqoridagi belgilarini bir-biriga 
qiyoslasak, dastlabki ikki belgi (til oldilik, portlovchilik belgilari), har ikki­
sida takrorlanadi. Uchinchi belgi (jarangli-jarangsizlik belgisi) bilan esa ular 
bir-biridan farqlanadi. Shunga ko'ra, birinchi va ikkinchi belgilar ular o'rta­
sidagi birlashtiruvchi belgilar, uchinchi belgi esa farqlovchi belgi hisoblanadi.
Fonemalarni belgilashda yaqin, o'zaro o'xshash tovushlarni bir-biriga 
zidlash va ular o'rtasidagi farqlovchi va birlashtiruvchi belgilarni aniqlash 
katta ahamiyatga ega bo'ladi.